سالدانا[۲۴] (۲۰۰۴) و یانگ[۲۵] (۲۰۰۰) راهبردهای شناختی و فراشناختی را ابزاری قدرتمند برای آشکار کردن چگونگی توسعه فرایند یادگیری به شمار آورده که باعث افزایش مهارت خودآموزی، ارتقاء استقلال و تسهیل توانایی یادگیری می‌گردد. شلیفر[۲۶] و دوول[۲۷] (۲۰۰۹) نیز راهبردهای شناختی را روش هایی می دانند که روی موضوعات یادگیری کار کرده و تمایل به تفسیر، فهم و کسب اطلاعات را فراهم آورده و زمینه تقویت فرایند تفکر را موجب می‌گردند و دست یابی به اهداف شناختی را تسریع می بخشند.

راهبردهای شناختی شامل تکرار یا مررو ذهنی، بسط یا گسترش معنایی و سازماندهای می‌شوند. تکرار یا مرور ذهنی دو کار عمده انجام می‌دهند. نخست آنکه اطلاعات را در حافظه کوتاه مدت نگه می‌دارد، دوم اینکه به انتقال اطلاعات به حافظه درازمدت کمک می‌کند. بسط و گسترش معنایی روش دیگری برای به خاطر سپردن اطلاعات است که از طریق آن یادگیرنده به مطالبی که می‌خواهد بیاموزد چیزهایی می افزاید یا آن ها را گسترده تر می‌کند. با سازمان دهی نیز اطلاعات را در ‌دسته‌هایی قرار می‌دهیم تا آن ها را آسان تر یاد بگیریم و راحت تر به یادآوریم (سیف و مصرآبادی، ۱۳۸۲).

به کارگیری راهبردهای یادگیری به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده ی موفقیت تحصیلی شناخته شده است (گرین، کاستا، روبرتسون، پن و دیکنز، ۲۰۱۰).[۲۸]

راهبردهای یادگیری را می توان طرح کلی در نظر گرفت که فراگیران آن را برای تعیین چگونگی بهتر دست یافتن به هدف کلی تحصیل پیش از پرداختن به خود امر یادگیری تهیه می‌کند (شعاری نژاد، ۱۳۷۸).

پینتریچ و دی گرت[۲۹](۱۹۹۰، به نقل از حسینی نسب و همکاران، ۱۳۸۲) راهبردهای یادگیری را شامل راهبردهای شناختی و فراشناختی و خودتنظیم دهی می دانند.

راهبردهای فراشناختی یادگیری، راهبردهای ساختاری هستند که به یادگیرنده اجازه ی استفاده از فراشناخت را در حل مسأله می‌دهند. این راهبردها، شامل بررسی آگاهانه ی یادگیری، طراحی و انتخاب راهبردها، بررسی و پیشرفت یادگیری، تصحیح اشتباه ها، تحلیل کارایی راهبردهای یادگیری و تغییر رفتارها راهبردهای یادگیری در زمان لازم است (محمدی، سیف نراقی و همکاران، ۱۳۹۱).

همان طور که قبلاً اشاره شد شناخت شامل افکار، باورها، نگرش ها و ارزش هایی هستند که فرد آگاهانه درباره ی خودش، رفتارش و محیط پیرامونش دارد (لستر و یانگ[۳۰]، ۲۰۰۹).

شناخت های یک فرد ممکن است هماهنگ، ناهماهنگ یا نامربوط باشند. داشتن شناخت های ناهماهنگ سبب ناهماهنگی شناختی می شود که حالت ناخوشایندی از برانگیختگی است که فرد را به کاهش ناهماهنگی بر می انگیزد و بر عملکرد تاثیر می‌گذارد. (بهنر و وانک[۳۱]، ترجمه مهداد، ۱۳۸۴).

به طور کلی هرقدر دامنه راهبردهایی که دانش آموزان به نحو مناسب به کار می گیرند، گسترده باشد، موفقیت آن ها در حل مسأله ، خواندن، درک مطلب و به خاطر سپاری اطلاعات بیشتر است (فرخی، ۱۳۸۹). یادگیرندگانی که از روش های مطالعه و یادگیری خودشان آگاهی دارند و به طور آگاهانه فعالیت هایی را برای بهبود این ها انتخاب می‌کنند، از یادگیرندگان که نسبت ‌به این مسایل کمتر آگاهی دارند، بیشتر یاد می گیرند، آن ها به طور آگاهانه و با بهره گرفتن از دانش فراشناخت خود استراتژی های خاصی را با اهداف خاص یادگیری هماهنگ می‌سازند (ایگن و کاوچک[۳۲]، ۲۰۰۱).

مرور ادبیات و سوابق مربوطه

پژوهش های گوناگونی درباره ی چگونگی تأثیر استفاده ازراهبرهای شناختی و فراشناختی انجام گرفته و عموماً نشان داده‌اند یادگیرندگانی که از راهبردهای درست و متناسب با تکایف یادگیری استفاده می‌کنند در فعالیت های یادگیری خود را به پیشرفت بیشتری دست پیدا می‌کنند. گارنر[۳۳] (۱۹۹۰).

پس از بازنگری پژوهش های انجام شده درباره ی اثربخشی راهبردهای شناختی و فراشناختی گفته است «پژوهش های موجود به روشنی نشان می‌دهند که رفتار راهبردی یا استراتژیکی یادگیری را افزایش می‌دهد. هم چنین روشن شده است که یادگیرندگان ماهرمی دانند که چه زمانی باید استراتژیکی عمل کنند» (سیف، ۱۳۹۰).

در ادامه اسلاوین[۳۴] نیز چنین اظهارنظر می‌کند که پژوهش درباره ی راهبردهای مطالعه ی نتیجه بخش، در بهترین حالت گیج کننده می‌باشد و معلوم شده است که معدودی از روش های مطالعه همیشه نتیجه بخش بوده و تعدادی از آن ها اصلاً نتیجه بخش نیستند (اسلاوین، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۹).

پژوهش های انجام شده در ایران

۱٫ عباباف (۱۳۷۶)، در پژوهش خود تحت عنوان «مقایسه راهبردهای یادگیری دانش آموزان قوی و ضعیف دوره دبیرستان مناطق ۲و۴ و ۱۱ تهران» نشان داد که یادگیرندگان موفق از مهارت های شناختی و فراشناختی حداکثر استفاده را می‌برند، این پژوهش با ۶۴ درصد دانش آموز قوی و ضعیف دختر و پسر دبیرستانی انجام گرفت و دانش آموزان قوی و ضعیف بر اساس معدل درسی از هم متمایز شدند. نتایج این پژوهش بدین صورت به دست آمد؛ دانش آموزان قوی بیشتر از دانش آموزان ضعیف از راهبردهای مطالعه شناختی سازماندهی، بسط و گسترش، تکرار و تمرین استفاده می‌کنند، همچنین دانش آموزان قوی بیشتر از دانش آموزان ضعیف از راهبردهای فراشناختی به ویژه راهبردهای فراشناختی واپایش و نظارت بر درک سود می‌برند.