فصل دوم:
مبانی نظری، ادبیات و
پیشینه تحقیق
مقدمه
در ابتدای پیدایش انسان، منفعت گرایی در ذات او بوده است. با پیدایش علم اقتصاد و در کنار آن حسابداری، مفهوم منفعت گرایی جای خود را پیدا کرد. به طوری که حسابداری دو طرفه با نظریه مالکیت شروع شد، بعدها تئوری تفکیک شخصیت مطرح شد. در این تئوری، شخصیت واحد تجاری جدای از شخصیت صاحبان آن بوده و هدف، ایجاد سود حسابداری برای سهام‌داران و بستانکاران بود و به دنبال آن تئوری های مؤسسه، حقوق باقیمانده و وجوه به وجود آمدند که هر کدام تقسیم جدیدتری از اطلاعات حسابداری، بخصوص سود ارائه می‌دهند. در تئوری وجوه، سود حسابداری معنی و مفهومی ندارد. در تئوری مؤسسه، واحد تجاری یک بنگاه اجتماعی به حساب می‌آید که برای عموم منافع ایجاد می‌کند و منافع سود حسابداری نیست بلکه ارزش افزوده است. امروزه اقتصاددانان می‌گویند سود تنها انگیزه تأسیس مؤسسه نیست. آن ها معتقداً که مؤسسات با اهداف رفاهی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هم ممکن است ایجاد شوند. البته در کنار نظریه اقتصاددانان، این واقعیت نیز وجود دارد که اکثر واحدهای تجاری برای سودآوری تأسیس می‌شوند ( شباهنگ،۱۳۸۱).
بانک‌ها از طریق ارائه خدمات بانکی به مشتریان کسب درآمد می نمایند که این از طریق جذب سپرده های مردم با نرخ بهره پایین و اعطای تسهیلات با نرخ بهره بالاتر صورت می پذیرد و نتیجه اختلاف این دو نرخ، عایدی بانک است که به آن حاشیه سود و بهره گفته می شود. به هر حال عملیات اجرایی باید با دارایی هایی که نتایج عملیات را به وجود می آورند، ارتباط داشته باشند. سودآوری به توانایی بانک در به دست آوردن درآمد و سود اشاره می‌کند. درآمد یا سود خالص، تنها معیار اندازه گیری سودآوری است (باقری،۱۳۸۵).
سودآوری از پارامترهای با اهمیت است، که همواره به عنوان یک شاخص مهم در تجزیه و تحلیل شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. سود به عنوان یک معیار و راهنمای سرمایه گذاری و تصمیم گیری، یکی از ابزارهای مهم پیش‌بینی سودهای آتی و ارزیابی روند سودآوری مؤسسات در آینده، معیار سنجش کارایی مدیریت در اداره امور شرکت، معیار ارزیابی نظارت مدیریت بر دارایی ها و منابع اقتصادی شرکت بوده و فرایند سودآوری در برگیرنده کوشش و عملکرد در مسیر نیل به هدف اولیه واحد تجاری (سوددهی یا بازدهی) در طی زمان و ایجاد حداکثر مبلغ برای سرمایه گذاران است. سودآوری به توانایی شرکت در کسب درآمدهای بیش از هزینه ها اشاره دارد. سودآوری نتیجه نهایی همه برنامه ها و تصمیمات مالی شرکت است و آخرین پاسخ ها را در مورد نحوه اداره شرکت به تحلیل گران می‌دهد. معمولاً از متغیر های سود به فروش، بازده مجموع دارایی ها و بازده حقوق صاحبان سهام برای اندازه گیری سودآوری استفاده می شود (رضایی بلوک آبادی، ۱۳۷۹).
در رابطه با ارزیابی عملکرد بانک های ایران مطالعاتی انجام شده است که برخی از آن ها از قبیل، یاسری (۱۳۷۴) که با بهره گرفتن از برخی از معیارهای سود آوری، بهره وری نیروی انسانی و کفایت سرمایه بانک های تجاری ایران را در سال ۱۳۷۴ مورد ارزیابی قرار داده است. نتایج این مطالعه بازگو کننده وجود فاصله ی زیاد بین بانک های تجاری ایران و استانداردهای بین‌المللی است. مطالعه سوری (۱۳۷۶) نشان داد که بین دارایی های بانک های تجاری و سوددهی آن ها رابطه معنی داری وجود ندارد و در برخی بانک های ایرانی این رابطه حتی منفی بوده است. برهانی (۱۳۷۶) کارایی بانک های تجاری ایران را برای سال های (۱۳۷۵-۱۳۷۳) محاسبه و مقایسه کرد. نتیجه پژوهش آن حاکی از آن بود که کارایی بانک های تجاری ایران با متغیرهای مستقل “اندازه”، ” تعداد شعب” و “سطح تحصیلات کارکنان” رابطه مثبت و با “نسبت دارایی ثابت به کل دارایی بانک” رابطه عکس دارد. سلامی و طلاچی لنگرودی (۱۳۸۱) برای اولین بار با بهره گرفتن از رویکرد واسطه گری تعدیل شده شاخص بهره وری کل عوامل تولید را در بانک کشاورزی برای دوره ی (۱۳۷۶-۱۳۶۵) محاسبه و عملکرد این بانک را مورد ارزیابی قرار داده‌اند (صدر و همکاران، ۱۳۸۵،۵۱-۵۰).
۲-۱ مفاهیم مختلف سود
قبل از پرداختن به مفهوم سودآوری لازم است در ارتباط با سود و کاربردهای آن، اهداف گزارشگری سود، استفاده سود برای استفاده کنندگان، پیش‌بینی سود و فواید آن برای سرمایه گذاران مطالبی ارائه شود، تا اهمیت آن برای خوانندگان مشخص شود.
۲-۱-۱ مفهوم سود و کاربردهای آن
مفهوم سود از جمله مفاهیم کاربردی در یک واحد اقتصادی است. از این رو، با توجه به اهداف مختلف استفاده کنندگان، تعاریف و روش های اندازه گیری متفاوتی برای آن ارائه شده است. به کارگیری سود برای اهداف خاصی همچون معیار سنجش کارایی مدیریت، معیار پیش‌بینی عملکرد آتی شرکت و یا سود تقسیمی در آینده، معیار سنجش میزان موفقیت‌های شرکت، مبنای تعیین مالیات، مبنای تدوین مقررات شرکت جهت تامین منافع عموم مردم و سرانجام معیار ارزیابی و قضاوت درباره ی چگونگی تخصیص منابع توسط اقتصاد دانان برای سود قابل ترسیم است ( کلاید[۱]، ۲۰۰۷ ).
با توجه به اهداف استفاده کنندگان سود، می توان سه رویکرد ساختاری، تفسیری و رفتاری را مورد توجه قرار داد.
الف) مفهوم سود از دیدگاه تفسیری:
در این دیدگاه برای ارائه تعریفی از سود بر دو مفهوم اقتصادی، تغییر میزان رفاه و حداکثر سازی سود تکیه می شود. هیئت استانداردهای حسابداری مالی نیز به صورت تلویحی به این دو مفهوم در قالب ” حفظ سرمایه ” و ” به حداکثر رساندن سود ” اشاره کرده‌است. حفظ سرمایه یکی از اصلی ترین مفاهیم سود است، زیرا این مفهوم بر پایه ی تئوری اقتصادی قرار دارد. این دیدگاه مبتنی بر تغییرات ارزش فعلی وجوه نقد مورد انتظار است؛ ولی قیمت فعلی بازار و گزینه های مشابه را نیز می توان از این دیدگاه توجیه کرد و مدعی شد که اقلام مذبور می‌توانند جایگزین مناسبی برای ارزش جاری باشند ( پارسائیان به نقل از هندریکسن، ۱۳۸۵، ص ۳۴۲ ).
ب) مفهوم سود از دیدگاه رفتاری:
( عملگرایی ): این مفهوم مواردی نظیر فرآیندهای تصمیم گیری سرمایه گذاران و بستانکاران، واکنش‌های قیمت اوراق بهادار در برابر گزارش دهی سود، تصمیمات مدیریت در مورد هزینه سرمایه و واکنش مدیران و حسابداران در برابر بازخورد اطلاعات را در بر می‌گیرد. یکی از ویژگی های رفتاری این است که می توان سودهای آتی را پیش‌بینی نمود. اگر سایر عوامل تأثیرگذار با دقت کامل در نظر گرفته شوند، می توان با بهره گرفتن از سودهای خالص چند دوره، عملیات آینده شرکت را پیش‌بینی کرد (هندریکسن، ۱۳۸۵، ص ۳۴۲).
ج) مفهوم سود در سطح تئوری ساختاری:
در این سطح، سود با بهره گرفتن از قواعد و روش های خاص اندازه گیری می شود و ممکن است رابطه ای با سود واقعی داشته باشد. در تئوری ساختاری برای محاسبه سود دو روش وجود دارد:
