بخش دوم -انواع ضابطان دادگستری و طبقه بندی آن ها
بی شک امنیت فراگیرترین نیاز و خواست بشری است و در راستای تأمین آن شاخص‌ترین نیروهای باز دارنده ، کنترل کننده و نگهدارنده جوامع از تعدیات ، متجاوزات ، بی قانونی ضابطان و دستگاه قضایی می‌باشند که با صلابت و شایستگی در راستای ایجاد امنیت اخلاقی و کرامت انسانی گام بر می دارند . همان گونه که گذشت ضابطین دادگستری را قانون تعیین می‌کند لذا هیچ فرد یا مقامی را نمی توان خارج از تنفیذ قانون‌گذار ضابط دانست و تکالیفی را بر او ملحوظ داشت . در ماده ۱۵ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ضابطین دادگستری احصاء شده حصری نیست به دلیل آن مقامات دیگری نیز به موجب قوانین خاص ضابط دادگستری تلقی می‌گردند . اما باز بر اساس این ماده می توان ضابطان دادگستری را به دو گروه تقسیم کرد : ضابطان عام ، ضابطان خاص . این دسته بندی با اندکی تغییر در ماده ۲۹ لایحه ی جدید آیین دادرسی کیفری به سه دسته تقسیم شده است : ضابطان عام، خاص ، نظامی که به ترتیب راجع به آن ها در جای خود به بحث خواهیم پرداخت .
مبحث اول -ضابطان عام
«ضابطان عام مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی صلاحیت اقدام در خصوص کلیه ی جرایم را دارند ، به استثنای مواردی که به موجب قوانین خاص از شمول صلاحیت آنان خارج گردیده است.»(آخوندی،۱۳۷۹،۱۶۴)
طبق ماده ۱۵ ق . آ . د . ک ، ضابطان عام فقط عبارت است از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران . ایراد وارده بر این ماده این است که نیروی انتظامی را به طور مطلق ضابط دادگستری دانسته است و تمام پرسنل نیروی انتظامی ، از فرماندهان رده های بالا گرفته تا سربازان وظیفه ، در شمار ضابطان قرار می گیرند که این موضوع با تعریف ضابطین دادگستری به شرح مذکور در ماده ۱۵٫ ق . آ . د . ک ، تطبیق ندارد و این که معقول به نظر نمی رسد که افرادی به مسئولیتی گماشته شوند در حالی که بر اساس قانون فاقد مسئولیت مذبور بوده و در هنگام تخلف از آن مسئولیت نتوان مقررات جزائی مربوط به ضابطان را نسبت به آنان اعمال نمود.بنابرین چنان چه دستگاه عدالت کیفری ایران تدبیری نیاندیشد و سیاستی اتخاذ نکند تا امورات مربوط به ضابطان را به وسیله قانون خاص به سربازان محول نشود و به تبع آن سربازان ضابط نیز آموزش لازم را نبینند اعطاء چنین مسئولیتی به آن ها و خروج سربازان از ردیف ضابطان مغایر با سیاست عملی محاکم می‌باشد . اگر چه تا کنون اکثر حقوق دانان آنان را ضابط نمی شناسند .
در لایحه جدید آیین دادرسی کیفری برخلاف قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب ۱۳۷۸ ضابطان عام دقیقاً مشخص شده اند .
ماده ۲۹لایحه آیین دادرسی کیفری :
ضابطان دادگستری عبارتند از :
الف – ضابطان عام شامل فرماندهان ، افسران و درجه داران آموزش دیده نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران .
بند ۸ ماده ۴ قانون نیروی انتظامی مصوب ۲۷ / ۴ / ۱۳۶۹ انجام وظایف زیر را به عنوان ضابط بر عهده نیروی انتظامی دانسته است .
الف – مبارزه با مواد مخدر
ب – مبارزه با قاچاق
ج – مبارزه با منکرات و فساد
د- پیشگیری از وقوع جرایم
ه- کشف جرایم
و – بازرسی و تحقیق
ز – حفظ آثار و دلایل جرم
ح – دستگیری متهمین و مجرمین و جلوگیری از فرار و اختفای آن ها
ط – اجرا و ابلاغ احکام قضایی
پس همان گونه که ملاحظه می شود ضابطان عام در لایحه آیین دادرسی دقیقا مشخص شده است.
مبحث دوم – ضابطان خاص
با گذشت زمان ، افزایش جمعیت ، صنعتی شدن کشور ، انقلاب و سایر عوامل ، ضرورت ایجاد گروه‌های دیگری از ضابطان احساس شد و مأموران دیگری که می توان به آنان ضابطان به معنای خاص اطلاق گردد به خیل ضابطان به معنای عام پیوستند .(آشوری،۱۳۷۶،۱۰۷)
مبحث فوق دربرگیرنده دو گفتار بوده که در گفتار اول به تعریف ضابطان خاص و در گفتار دوم به انواع ضابطان خاص و درگفتار سوم به انواع ضابطان خاص که گزارش آن ها در حکم ضابط دادگستری است خواهیم پرداخت.
گفتار اول – تعریف ضابطان خاص
ضابطان خاص دادگستری مأمورینی هستند که به موجب قانون بسته به شرایط زمانی و رابطه ی استخدامی مستقیماً یا تحت نظارت و تعلیمات قانونی مقام قضایی در حدود وظایف محوله صلاحیت اقدام و انجام وظیفه درباره ی جرایم را دارند به عبارتی تنها از لحاظ انجام وظایف خاص یا در زمان معین ضابط دادگستری به حساب می‌آیند و دارای قدرت عام ضابطیت نیستندلذا تنها به اعتبار شغل و وظیفه ای که دارند می‌توانند بعضی از اقدامات تعقیبی و تحقیقی را به جا آورده و گزارشات خود را که از حیث اعتبار در ردیف گزارش ضابطین عام دادگستری است به مقام ذی صلاح قضایی اطلاع دهند .(رضوی،۱۳۸۰،۴۹)
از تجمیع مطالب بالا می توان گفت که ضابطان خاص صلاحیت اقدام درباره ی هیچ جرمی را ندارند مگر آنچه را که قانون تجویز نموده است .
گفتار دوم-انواع ضابطان خاص طبق قانون
در قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری۱۳۷۸بندهای ۲و۳و۵ماده ۱۵به ضابطان خاص اشاره شده است .
ماده ۱۵ : ضابطین دادگستری … عبارتند از :
۱ – …………………………………..
۲ – رؤسا و معاونین زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان
۳ – مأمورین نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به موجب قوانین خاص و در محدوده وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می‌شوند .
۴ – ………………….
۵ – مقامات و مأمورینی که به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محوله ضابط دادگستری محسوب می‌شوند .
همان طور که ملاحظه می شود در بند ۲و۳ مصادیق و بند ۵ تنها معیاری برای تشخیص ضابطان خاص ارائه شده است لذا برای شناخت سایر ضابطان خاص باید سایر قوانین نیز مورد بررسی قرار گیرد . شناخت ضابطان خاص بنابر ماده ۱۷ قانون که ریاست و نظارت بر ضابطان دادگستری از حیث وظایف ضابطیت را با رئیس حوزه ی قضایی می‌داند و نیز بنا بر بند ب ماده۳ قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۱۳۸۱ بر عهده دادستان گذارده است در ارزیابی اقدامات و آموزش های لازم آنان ضرورتی اجتناب ناپذیر است .
لایحه آیین دادرسی کیفری در ذیل بند ب ماده ۲۹ به ضابطان خاص اشاره کرده‌است :
