گفتار دوم – سؤال
سؤال نمایندگان از وزیر، یکی از شیوه های مهم کسب اطلاعات از چند و چون مسائل اجرایی و مآلاً کنترل قوه مجریه در نظام های پارلمانی است.[۹۱]در نظام های پارلمانی در هر مورد که نمایندگان از وزیر مسئول درباره یکی از وظایف وی سؤال کنند، وی مؤظف است در مجلس حاضر شود و به سؤال مطروحه جواب دهد.[۹۲]
در واقع، سؤال ابزار سیاسی مناسبی است که زمینه را برای برقراری یک گفتگوی مؤثر و سازنده میان مجلس و قوه مجریه فراهم می‌سازد. هرچند که افراد نماینده ابتکار طرح سؤال را بر عهده دارند، اما تشریفات طرح سؤال از طریق مجالس قانونگذاری، نشان دهنده آن است که سؤال مطروحه، آثار سیاسی جمعی به جای
می‌گذارد و ارتباطی فعال و خروشان میان قوه مجریه و قوه مقننه برقرار می‌کند.[۹۳]
البته در این اقدام، بر خلاف استیضاح، پس از آن ممکن است هیچ گونه مباحثه یا رأی گیری وجود نداشته باشد.
همین که ابتکار طرح سؤال در دست نمایندگان پارلمان قرار دارد نشانگر این مطلب است که نقش احزاب در این مورد خاص هم برجسته است؛ زیرا با وجود انضباط حزبی ای که در نظام های پارلمانی به ویژه
نظام های پارلمانی دو حزبی وجود دارد، نمایندگان به احتمال قوی سؤالات خود را در چارچوب منویات و رهنمودهای حزب متبوع خود طرح ریزی نموده و از طریق برنامه ریزی هایی که احزاب برای آنان در نظر گرفته اند، اقدام به این امر می‌کنند. سؤالات نمایندگان از اعضای قوه مجریه بر دو نوع است.
الف ـ انواع سؤال
۱ – سؤال شفاهی
مهم ترین، معمول ترین و مؤثرترین ابزار نظارتی مجلس عوام، و به عبارتی دیگر نظارت مردم بر هیئت دولت، سؤالات شفاهی است.[۹۴]
این ابزار نظارتی چون در مقیاس بسیار گسترده ای قابل استفاده است و بسیاری از مسائل و موضوعات مربوط به امور کشور و سیاست های خرد و کلان را در برمی گیرد، ناگزیر باید زمان اختصاص داده شده به آن ها زمانی مناسب بوده و نمایندگان قادر باشند که در وقت تعیین شده سؤال خود را از فرد مورد نظر بپرسند و وزیر یا وزرای مسئول هم جواب بدهند.
به گفته “ارسکین می”، هدف از طرح سؤال تحصیل اطلاعات یا اصرار برای انجام عملی در پارلمان است.
در فرانسه سؤال شفاهی بر دو نوع است: سؤال شفاهی بدون مذاکره و سؤال شفاهی توأم با مذاکره.
در سؤال شفاهی بدون مذاکره تنها طراح سؤال و وزیر پاسخگو، پشت تریبون قرار می گیرند، و کار به مشارکت احزاب در روند طرح سؤال نمی رسد. اما در سؤال شفاهی توأم با مذاکره، احزاب و گروه‌های سیاسی متناسب با تعداد اعضای خود فرصت سخنرانی و طرح سؤال داده می شود. استفاده از این شیوه با توجه به وقت گیر بودن آن به ندرت انجام می‌گیرد. بنظر می‌رسد مشارکت احزاب و گروه‌های مختلف در بحث هایی که مربوط به طرح سؤال است می‌تواند در روشن شدن و افشای بسیاری از ابهامات و نیز ارائه پاسخ مناسب از سوی کابینه بسیار مفید باشد و وزراء را وادار به ارائه پاسخ دقیق و بی شائبه نماید.
۲- سؤال کتبی
سؤال کتبی در حقیقت دنباله سؤال شفاهی است؛ به طوری که اکثر سؤالات شفاهی که به دلیل کمبود وقت، در پارلمان طرح نشده اند و یا با هدف دریافت پاسخ کتبی مطرح شده اند، به طور کتبی به آن ها پاسخ داده می شود.
سؤالات کتبی در رویه پارلمانی انگلستان، بر دو نوع است :
سؤالات کتبی عادی و سؤالات مطرح شده برای دریافت پاسخ در روز معین.
مزیتی که برای سؤالات مطرح شده برای دریافت پاسخ در روز معین نسبت به سؤالات کتبی عادی وجود دارد این است که نمایندگان مجلس مطمئن می‌شوند که در روز مقرر به سؤالشان پاسخ داده خواهد شد.
در دوره ۱۹۹۶-۱۹۹۵، حدود چهل و دو درصد از سؤالات از نوع سؤالاتی بودند که روز معینی برای پاسخ به آن ها تعیین شده بود.
سؤالات کتبی با اهداف مختلفی طراحی می‌شوند. برخی از آن ها برای کسب اطلاعات مطرح می‌شوند تا نماینده مجلس بتواند یک موضوع سیاسی را دنبال کند. برخی دیگر به منظور وارد کردن فشار بر دولت یا با هدف کمک به نماینده مجلسی طرح می شود که از جانب یک گروه ذینفع موضوعی را دنبال می‌کند. این در حالی است که بعضی از سؤالات نیز صرفاً جنبه سیاسی دارد.
پس، سؤالات کتبی به لحاظ رعایت وقت پارلمان از اهمیت اساسی برخوردار می‌باشد و موجب می‌گردد تا پارلمان به امور مهمتری بپردازد.
در فرانسه سؤال کتبی توسط نماینده خطاب به یک وزیر طرح می شود تا وزیر ظرف مدت دو ماه پاسخ خود را ارائه کند. سؤال کتبی بدون مذاکره عمومی در مجلس و با انتشار در روزنامه رسمی صورت می‌گیرد. از لحاظ موضوعی، محدودیتی برای طرح سؤال وجود ندارد ولی به طور معمول در خصوص مصوبات دولت از وزراء توضیحاتی خواسته می شود. البته پاسخ وزیر، رویه محسوب نشده و الزام آور نیست. در صورتی که نماینده به سؤال کتبی اش از سوی وزیر پاسخ داده نشود، می‌تواند اقدام به طرح سؤال شفاهی نماید.
۳- سؤال از نخست وزیر و وزرای کابینه
در میان رویه های مختلفی که برای طرح سؤالات پارلمانی وجود دارد، سؤال از نخست وزیر نشان دهنده رویدادی بسیار مهم است که هم برای دولت و هم اقلیت پارلمانی، حائز اهمیت فراوانی است.
در این نوع از سؤال، ماهیت انتقادی پارلمان بیش از هر زمان دیگری نمایان می‌گردد و مجلس به سمت جنجال و هیاهو پیش می رود. اعضای احزاب مخالف دولت، اغلب سؤالاتی از نخست وزیر می پرسند که در راستای ارائه نمایی حمایتی و مثبت از رهبر خود (رهبر اقلیت پارلمانی) است و نه ارزیابی اعمال و کردار نخست وزیر. در واقع، با طرح این سؤالات، اقلیت در صدد استحکام حملات و انتقادهای رهبر خود بر علیه مواضع حزب حاکم و در رأس آن نخست وزیر می‌باشد. از طرح این سؤالات در پارلمان نمی توان انتظار جمع آوری اطلاعات صریح و روشن را داشت.
سؤال از نخست وزیر چون جنبه عمومی دارد، امکان به چالش کشیدن سیاست‌های دولت را برای اقلیت فراهم می‌کند.[۹۵]
در نظام پارلمانی، دولت و شخص نخست وزیر دائماً تحت نظارت اقلیت اند و نخست وزیر مجبور است به طور مداوم از انتخابها، انتصابات و تصمیمات خود به مجلس عوام که مرکب از اقلیت هم هست، جواب پس دهد.
تا قبل از انتخابات سال ۱۹۹۷ دو روز در هفته به طرح سؤال از نخست وزیر اختصاص داده شده بود(سه شنبه ها و چهارشنبه ها در هر روز پانزده دقیقه).
