– محدوده واقع بین بافت قدیم و کمربندی اول بافت میانی شهر را تشکیل می­ دهد در این نمونه می­ بینیم که عرض معابر اصلی افزایش یافته ولی جهت همان شمال شرقی– جنوب غربی است. مانند کوی ملاهادی، اسماعیل بیگ، عناصری، معمار، داشچیلار و توپچیلار. در طول این معابر فضاهای باز (میدانچه) گاهی به چشم می­ خورد مانند میدانچه مسجد معمار.
تفکیکی­ها در این نمونه از نظم بیشتری برخوردار بوده و همه به سمت جنوب شرقی هستند. سطح قطعات تفکیکی در این بخش نیز بین صد تا حدود هزار متر مربع بوده ولی سطح غالب حدود دویست متر مربع است.
– حد فاصل کمربندی اول و دوم بافت نوساز یا حاشیه­ای شهر را تشکیل می­ دهد. این بافت فاقد نظم بخش میانی بوده معابر آن را می ­توان به سه گروه تقسیم نمود..
با بررسی نمونه­ های فوق مشخص می­گردد که جهت معابر تابع واحدهای مسکونی بوده و در واقع جهت اصلی معابر را واحدهای مسکونی تعیین می­ کنند. . (زهره بزرگ نیا فصلنامه “معمار” شماره۲۶)
۳-۴-۱۰-۲- لبه
لبه عاملی است خطی که به دیده ناظر با راه تفاوت دارد. حد مجموعه ای ساختمانی و یا دیوار را می توان به عنوان لبه در سیمای شهر نام برد. لبه ها عوامل جانبی هستند و نه محورهای توازن و تقارن. ممکن است به صورت عواملی باشند که عوامل دیگر را مسدود کنند یا بر آن ها حدی نهند.
لبه ممکن است یک ناحیه را از ناحیه ای دیگر مسدود کند و مانند بندی باشد بین دو ناحیه و ممکن است خطی باشد که در امتداد آن، دو ناحیه را به یک دیگر اتصال می دهد. از لبه های مهم در شهر می توان به لبه خیابان امام خمینی فاصله میدان امان حسین و امام خمینی و لبه های خیابان کاشانی از میدان پیر عبدالملک تا میدان امام حسین اشاره کرد.
شهر اردبیل از نظر تنوع در پراکندگی وتنیدگی دارای یک بافت ارگانیک است که لبه های زیادی را ایجاد کرده است. لبه هایی که در ماهیت وجودیشان معابر و گذر و شریان های حیاتی شهر را تشکیل می دهند. لبه های قدیمی به دنبال ایجاد لبه های جدید پیوستگی خود را از دست داده اند. لبه های جدید بر مبنای فعالیت تجاری که دارند از سیمایی غیر از آن چه در گذرهای قدیمی مشاهده می شود تبعیت می کنند و اعمال سلیقه های شخصی متأثر از ثروت باعث شده تا نمایی نا بهنجار ایجاد شود.
۳-۴-۱۰-۳- گره یا تقاطع
گره ها نقاطی حساس در شهر هستند که ناظر می تواند به درون آن ها وارد شود. کانون هایی که مبدأ و مقصد حرکت آن را به وجود می آورند ممکن است صرفاً محل تقاطع دو خیابان یا دو جاده باشند که خطوط حمل ونقل تغییر مسیر می دهند. تقریباً در هر شهری گره هایی موجود است و در پاره ای موارد تأثیر آن ها ممکن است بیش از تأثیر سایر عوامل در سیمای شهر باشد(کوین لینچ، ۱۳۷۴: ۱۳۴).
در شهر اردبیل میادین امام حسین، پیر عبدالملک، امام خمینی، عالی قاپو، سرچشمه و چندین تقاطع در سطح بافت تاریخی از جمله تقاطع ها و گره های موجود در بافت تاریخی اردبیل محسوب می شود. منظر این گره ها در اردبیل بسیار آشفته تر از جاهای دیگر است. از جمله چهار راه فجر را می توان نام برد که در بازار در یکی از لبه های آن قرار گرفته است. سر در بازار را عناصری نا همگون با آن احاطه کرده اند. طاق های ورودی بازار در کنار کرکره مغازه های اطراف ساختمانی سنگی مجاورآن با پنجره های بزرگ، تابلو، مغازه ها و… نمای سنگی ساختمان پشتی آن همه و همه باعث به هم ریختگی این گره شده است. خط آسمان نیز در این گره تعریف نشده است. از گره هایی که در داخل محلات موجود است به میدان مرکز محلات می توان اشاره کرد.
۳-۴-۱۰-۴- نشانه ها
نشانه ها عواملی در تشخیص قسمت های مختلف شهر هستند و اغلب شکلی مشخص دارند مانند ساختمان ها، علائم، فروشگاه ها یا حتی یک کوه می تواند به عنوان یک نشانه محسوب شود.
خصوصیات نشانه باید چنان باشد که بتوان آن را از میان عوامل بسیار باز شناخت. ممکن است نشانه ها در داخل شهر باشند یا به اندازه ای دور که مدام جهتی خاص مشخص کنند. نشانه ها ممکن است در بعدی کوچک جهت شناسایی محله ای باشند. مثل فروشگاه ها، علائم رانندگی و …. در بافت تاریخی اردبیل نشانه های زیادی جهت بازشناسایی محله ای وجود دارد. اصلی ترین و یا شاید واضح ترین این نشانه ها بقعه شیخ صفی، جمعه مسجد، بازار، مصلی و … باشد.
۳-۴-۱۰-۵- محله ها
محله ها قسمت هایی از شهر هستند که اجزاء آن به سبب خصوصیات مشترکی که دارند به صورت کامل قابل شناسایی هستند. محلات مختلفی در اردبیل وجود دارد. محلات سیمایی متفاوت از هم دارند. آن جا که حمام قرار گرفته است به دلیل سطح پایین حمام از زمین، نما دارای یک فرو رفتگی در خط آسمان می شود که هر گاه فاقد جذابیت گردد، هر محله دارای یک گذر و یک میدان است. در میدان محله حمام، مسجد وتعدادی بقالی ومغازه وجود دارد. گذر هر محله به نام آن محله شناخته می شود.
سیمای شهر اردبیل دارای سیمایی ناهماهنگ در قسمت های نوساز است و هماهنگی بافت تاریخی آن نیز با ساخت و سازهای غیر اصولی و بی ضابطه به هم خورده است. آن چه تأثیر اساسی بر سیمای یک شهر می گذارد نظام اقتصادی آن است که غنا و هستی خاص به آن می دهد. اقتصاد یکی از عوامل تأثیر گذار بریک محله است. دیگر عوامل مؤثر در سیمای شهر، بنیان های فرهنگی و مذهبی اهالی است که با توجه به اعتقادات خود در سیمای شهر اثر می گذارد.
در اردبیل با توجه به بافت تاریخی و توسعه های جدیدی که شده تغییرات اساسی در سیمای آن پدید آمده است ایجاد معابر وگذرهای جدید (خیابان) مصالح و تکنولوژی جدید، تغییر در طبقات وافزایش آن، تغییر در ساختار خانه ها که به اصطلاح به شکل مدرن می باشند همه وهمه تغییراتی اساسی را در سیمای شهر سبب شده است. محلات شش گانه اردبیل با اسامی تاریخی و متداول امروز عبارتند از :۱-گازران (چشمه باشی) ۲-عالی قاپو (اونچی میدان) ۳-قنبلان(شیخ قاباغی) ۴-پیر عبدالملک ۵-اوچ دکان۶-توای یاطوی (تابار) که سه تای اولی محل سکونت نعمتی­ ها و بقیه حیدری نشین بوده است.طرح جامع شش محله شهر را بنام­های ۱-گارزان ۲-عالی قاپو ۳-منصوریه ۴-پیر عبدالملک ۵-اوچ دکان۶-مسجد جامع معرفی نموده و در نقشه­ای محدوده این محلات را نمایش داده است ولی به نظر می­رسد این مرزبندی دقیق نبوده و بطور کلی تعیین مرز دقیق بین محلات ممکن نیست. در نقشه شماره ۳-۷ نام برخی از محلات با توجه به معابر و مساجد مربوطه تعیین شده و حدود تقریبی آنها تعیین گردیده است.طرح تفصیلی برای این شهر (بافت کهن و محلات نوساز) جمعاً چهل محله معرفی نموده است.نیاز خدماتی هر محله بواسطه یک مسجد و حمام و چند واحد تجاری و گاهی میدانی در مقابل این عملکردها تأمین می­ گردید که مرکز محله نامیده می­ شد این مرکز از تقاطع راسته­ ها حادث می­ شد. راسته­ ها مرکز یک محله را به مرکز محله دیگر و مرکز شهر مرتبط می­ کردند. (زهره بزرگ نیا فصلنامه “معمار” شماره۲۶)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نقشه (۳-۷): محدوده محلات شهر اردبیل
نقشه (۳-۸): محل قبرستان ها، بازار، نارین قلعه و باغ ملی
نقشه (۳-۹): راسته ها و سراهای بازار
نقشه(۳-۱۰)
نقشه (۳-۱۱): بازار بزاز ها و زرگر ها
۳-۴-۱۰-۶- مبلمان شهری
از دیگر عوامل تأثیر گذار بر سیمای شهر که می توان به آن اشاره کرد، مبلمان شهری است که عبارتست از تمامی الحاقاتی که در سطح شهر اضافه می گردد. از این عوامل اگر درست و به جا استفاده نشود از یک طرف سیمای نامطلوبی را ارائه می دهند. از طرف دیگر از بازدهی آن ها کاسته میشود. تابلوهای نصب شده در شهر و عدم تناسب این تابلوها از نظر رنگ و ابعاد در نمای شهرآشفتگی ایجاد کرده است. نصب کابین های تلفن، صندوق های پست، تابلوهای راهنما و جهت دهنده، کیوسک های فروش مطبوعات بدون توجه به محل قرار گیری آن ها، هم چنین گوناگونی درهای مغازه ها، سطل های زباله، ایستگاه های اتوبوس و … از دیگر عوامل تأثیر گذار در مبلمان شهری است.
۳-۴-۱۰-۷- فضاهای عمومی و کیفیت آن ها در شهر اردبیل
امروزه با فضاها و اماکن عمومی که بتوانند بخشی از اوقات شهروندان را پر کنند، توجه ویژه ای می شود. فضاهای عمومی فضاهایی هستند که در آن افکار عمومی شکل می گیرد و عرصه رویارویی اندیشه ها و استدلال هاست. مفاهیم بر منزلتی چون مشارکت شهروندی، جامعه مدنی، نقدپذیری و مدارای اجتماعی را پوشش می دهند. فضاهای عمومی فضاهایی هستند که ما در آن با غریبه ها با مردمی که اقوام، دوستان یا همکاران ما نیستند سهیم هستیم فضایی است که برای همزیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی، در شهر اردبیل و بافت تاریخی آن از این فضاهای عمومی به وفور می توان نام برد. مهم ترین این فضاها بازار است که در بحث بعدی تشریح خواهد شد. بقعه شیخ صفی و مصلا نیز از این نوع فضاها هستند.
بازار اردبیل یکی از بازارهای مهم منطقه و یا بین المللی بود که دارای سراها و تیمچه های زیادی می شد. مجموعه بازار در زمانی نه چندان دور بالغ بر پانزده سرای بزرگ تجاری بود که عبارت بودند از سراهای دوکچی، حاج شکر، جهودها، مجیدیه، تبریزی ها، امام جمعه، محسنی و …. .
فضاهای عمومی اردبیل شامل مجموعه بازار، مساجد، پل ها، حمام ها و اماکن مذهبی مانند حسینیه ها و امام زاده ها، مسجد جامع اردبیل، بقعه شیخ صفی و مصلا که بنای مسجد قدیم آن منسوب به دوره صفوی است. مسجد اعظم، مسجد میر مصالح، مسجد حاجی فخر، حسینیه مجتهدزاده، حمام و مسجد پیر زرگر، کاروانسرای حاج احمد، چهارسوق بزرگ قیصریه، کلیسای ارامنه، امام زاده صالح، حسینیه وکیل، چندین حمام قدیمی، مسجد و مدرسه میرزا علی اکبر، امامزاده معصومه، مسجد سید احمد و … از جمله فضاهای عمومی در شهر اردبیل محسوب می شوند. استقرار عناصر جدید در داخل بافت بدون توجه به هویت و ارزش های بومی بافت تاریخی یکی از عوامل کنترل کننده و به عبارت دیگر به هم زننده کیفیت فضاهای عمومی در بافت هستند که از مهم ترین آن ها می توان به پاساژ ها، آب نماها، برج ها و … اشاره کرد.
مصالح ساختمانی به کار رفته که در بیشتر ساختمان های بافت در حوالی فضاهای عمومی طور ناشیانه ای با مصالح امروزی نوسازی شده اند. نمونه دیگری از عواملی هستند که کیفیت بناهای عمومی را بر هم زده اند. یکی از مهم ترین عللی که می تواند باعث تخریب فضاها و مکان های عمومی و تاریخی در شهر قدیم شود حجم بالای ترافیک شهری ناشی از وجود مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در درون مجموعه تاریخی و انجام مبادلات تجاری و اقتصادی در داخل آن است. خیابان کشی های متعدد و تخریب بناهای با ارزش و عدم توجه به فراهم کردن تسهیلات و تجهیزات در داخل بافت ارزش و اعتبار اقتصادی آن را در مقایسه با بافت های جدید الاحداث پایین می آورد. گرایش دولتی به حفظ و احیای مجموعه ها و بناهای ارزشمند و عدم استفاده از مشارکت مردم در مرمت و احیاء این آثار یکی دیگر از عوامل نابودی بناهای با ارزش است.
شکل(۳-۳): موقعیت مکانی ابنیه بار ارزش در بافت تاریخی
جمعه مسجد
بازمانده مسجدی عظیم و گسترده و کم نظیر است که گمان می ­رود “در دوره­ های مختلف اسلامی علی الخصوص سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفویه معمور و آباد بوده است.” در کاوش­هایی که انجام شده ردپای مسجد قرون اولیه اسلامی در آن تشخیص داده شده است. این مسجد در بالای تپه ­ای در قسمت شمال شرقی مرکز شهر قرار گرفته است. بنای اصلی آن که دارای گنبد بزرگ آجری با کتیبه ­ها و کاشی­های معرق و تزئینات دیگر بوده احتمالاً در اثر زلزله بکلی ویران گشته و امروز جز چند پایه دیوارهای اطراف آن چیزی برجای نمانده است.و در حال مرمت می باشد نقشه شماره ۳- ۱۲ و ۳-۱۳ محل قرارگیری جمعه مسجد در قبرستان شهر و پلان و مقطع عرضی جمعه مسجد را نشان می­ دهد
شکل(۳-۴) : جمعه مسجد
نقشه (۳-۱۲): قبرستان و محوطه اطراف جمعه مسجد
نقشه (۳-۱۳): پلان و مقطع جمعه مسجد
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
مجموعه زیبا و نفیس بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۷۵۳ هجری قمری بوسیله فرزند وی پایه گذاری شده و سپس در طول ایام مخصوصاً پس از شروع حکومت صفویه واحدهایی به صورت بخش­های الحاقی به مجموعه قبلی اضافه و در عهد سلطنت شاه عباس اول در جهت تکامل و تزئین این بنای با عظمت اهتمام کافی و وافی به عمل آمده است مجموعه بنای کنونی شامل بیرون قلعه(عالی قاپو)، سردر، حیاط بزرگ رواق، مقبره شیخ، حرم خانه، مقبره شاه اسماعیل، چینی خانه، مسجد جنت سرا، خانقاه، چراغخانه، چله خانه، شهیدگاه و متعلقات دیگری است که در حال حاضر از جمله زیباترین ابنیه تاریخی و هنری ایران بشمار می رود. “مقبره شیخ صفی الدین برجی است استوانه­ای شکل که گنبدی کوتاه بر فراز آن جای گرفت، در زیر گنبد، صندوق منبت مرقد که از آثار نفیس منقول بقعه است. ملاحظه می­ شود که در حاشیه آن کتیبه­ای بخط رقاع حک شده است. گنبد مقبره شاه اسماعیل کوتاه تر از گنبد شیخ صفی است، منظره خارجی آن باکاشی­ای خوش رنگ و کتیبه­ای بخط کوفی تزئین یافته است. بقعه حاوی دهها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته ­های هنری از آن جمله کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ بری، کتیبه ­های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفویه (میرعماد، میرقوام الدین و محمد اسماعیل) منبت­های ارزنده نقره کاری، تذهیب و نقاشی است. نقشه شماره ۳-۱۴و۳-۱۵ پلان ساختمان های بقعه شیخ صفی الدین را نمایش می­ دهد. در هیچ یک از بناهای ایرانی سه گنبد به این شکل در مجاورت هم قرار نگرفته است معمار این بنا استاد عیوض بن عبدالصمد مراغی است.

شکل (۳-۵): مقبره شیخ صفی الدین
نقشه (۳-۱۴): نقشه عمومی ساختمان نهایی بقعه شیخ صفی الدین
نقشه (۳-۱۵): نماهایی از مجموعه شیخ صفی
مسجد میرزا علی اکبر مجتهد
مسجد مجهز و مجلل میرزا علی اکبر در مرکز اردبیل نزدیک بازار واقع شده دارای دو در ورودی در کوچه شهیدگاه است. ساختمان آن احتمالاً خشتی و نمای آن آجری است. کنار ورودی کفش کن پنجره سه دری مشبک و از نوع ارسی دیده می­ شود، ازاره آن سنگی است. سال احداث آن به حدود ۱۳۰۰ خورشیدی می­رسد.
امام زاده اوغلان یا مقبره میر صالح
در دروازه میران و پشت بقعه شیخ صفی الدین مسجدی وجود دارد که در آن مقبره امام زاده ­ای است بنام صالح ولی مردم آنرا (اوغلان امامزاده سی) یعنی امامزاده پسر گویند. بنای آن مربع شکل و طاق نما و آویزهای ساده دارد و قوس طاقهای چهارگانه داخلی گچ بری کنگره دار و آئینه بندی محدودی دارد. ندوق قبر مشبک آهنی بر مزار امامزاده قرار داده­ اند.
نقشه (۳-۱۶): مسجد میرزا علی اکبر
نقشه (۳-۱۷): امامزاده صالح
حمام های اردبیل
تعداد زیادی حمام­های عمومی در سطح شهر اردبیل وجود داشته که زمان احداث برخی از آنها به دوران صفویه و تعدادی به دوران قاجار منصوب است. اکثر آنها دارای سقف­های منقش و زیبا است مانند حمام صفویه، حاج شیخ، پیر (حاج رحیم) اوچ دکان، میرزا حبیب (پیر عبدالملک)، پیرزرگر، آقانقی، ابراهیم آباد، زینال، منصوریه، میرزا ایمان، یعقوبیه، صدر، کاظمیه، وکیل، یساول ، زندان حاج محسن، سیدآباد، سرچشمه که اکنون تعدادی از آنها تخریب گردیده، سقف همه گنبدی است. (نقشه شماره ۳-۱۸ و ۳-۱۹)
نقشه (۳-۱۸):حمام حاج شیخ
نقشه (۳-۱۹): حمام اوچ دکان
پل های اردبیل