هر چند نظریه یادگیری اجتماعی توسط رفتارگرایان توسعه یافته است، اما با این حال نظریه یادگیری اجتماعی فراتر از نظریه رفتارگرایی رفته و بر ظرفیت انسان برای “شناخت” تأکید دارد و معتقد است که بر اساس فعل و انفعالاتی که بین “موقعیت”، “رفتار”، “انگیزه” و “شناخت” های فرد انجام می­پذیرد، رفتار انسانی تعیین می­ شود. برای مثال: در بعضی اوقات موقعیت­ ها بسیار نافذ هستند به طوری که بر افکار و رفتار ما مسلط می­شوند. رانندگی کردن در یک جاده یخبندان (موقعیت) ما را مجبور می­ کند که با احتیاط رانندگی (رفتار) کنیم. همچنین فعل و انفعالاتی نیز بین “شناخت” و “رفتار” وجود دارد. اگر در خیابان کسی پای شما را لگد کند، واکنش شما نسبت به او بستگی به شناخت شما دارد، اگر تشخیص دهید (شناخت) که او به عمد پای شما را لگد ‌کرده‌است، واکنش شما (رفتار) با زمانی که تشخیص بدهید غیر عمد بوده فرق می­ کند(شکری، ۱۳۸۹: ۳۸).

تبادل اجتماعی

نظریه تبادل اجتماعی یا بده و بستان اجتماعی بر این نکته تأکید دارد که انسان­ها در روابط خود، نوعی توازن بین داده ­ها و ستانده­ها به وجود می ­آورند. این دیدگاه بیشتر بر آنچه که مردم در روابطشان می­گذارنندمانند: زمان، تلاش، پول، حمایت اجتماعی و … (داده ها) و به آنچه که از این روابط به دست می آورند، نظیر: محبت، دوستی، منزلت و… (ستانده ها) علاقه نشان می­ دهند.اساس این نظریه، اقتصادی است، یعنی ما در روابط خودمان با دیگران، رفتاری از خود بروز می­دهیم که بیشترین پاداش و کمترین مجازات را در بر داشته باشد. در اینجا “پاداش” همان مفهوم “سود” و “مجازات نیز مفهوم “هزینه” را در بر دارد. به بیان دیگر، هر موقعیت تعاملی برای هر یک از شرکت­ کنندگان حاوی هزینه و سود است. اگر در مبادله “سود” بیشتر از “هزینه” باشد، تعامل را ادامه می‌دهیم و در صورتی که هزینه بیشتر باشد از ادامه تعامل خودداری می­کنیم.

این نظریه از دیدگاه اقتصادی به روابط بین اشخاص می­نگرد. هر یک از طرفین سعی دارد منافعی را که به خودش می­رسد به حداکثر و هزینه کارهای نیکی را که برای دیگران انجام می­دهد، به حداقل برساند. در این­گونه روابط هر یک از طرفین انتظار دارد طرف مقابل خوبی­های او را جبران کند و اعمال نیک او را تلافی کند. زوج­ها به یکدیگر وابسته­اند و خوبی­هایی که به طرفین می­رسد، بستگی به فداکاری هر دو طرف دارد. ‌بنابرین‏ در مناسبات انسانی روابطی پایدار خواهند ماند که در آن خوبی­ها به صورت متقابل جبران شود(کریمی، ۱۳۹۰: ۲۹).

نظریه پدیدار شناختی

بر اساس دیدگاه پدیدارشناختی^[۷۷]، درک هر فرد از جهان یگانه است. این ادراک­ها میدان پدیداری فرد را می­سازد. انسان­ها همان­گونه به محیط واکنش نشان می­ دهند که آن را درک ‌می‌کنند. میدان پدیداری فرد، شامل ادراک­های هشیار و ناهشیار اوست، ادراک­هایی که فرد نسبت به آن­ها آگاهی دارد یا ندارد. ولی تعیین کننده مهم رفتار، مخصوصاً در انسان­های سالم ادراک­هایی است که می ­توانند به صورت آگاه جلوه کنند. اگرچه میدان پدیداری، اصولاً دنیای خصوصی انسان را تشکیل می­دهد، می­توانیم این دنیا را آن­طور که افراد درک ‌می‌کنند، ببینیم و رفتار را از دریچه چشم آن­ها و با معنایی روانشناختی که برای آن­ها دارد تبیین کنیم. روانشناسان پدیدارنگر معمولاً قبول ندارند که رفتار را تکانه­های ناهشیار(در نظریه­ های روان­پویشی) یا محرک­های بیرونی(در رفتارگرایی)کنترل ‌می‌کنند، و به جای آن معتقدند که ما بازیچه دست نیروهای خارج از کنترل خود نیستیم، بلکه اثرگذارانی هستیم که می­توانیم سرنوشت خود را کنترل کنیم(خدایاری­فرد و همکاران،۱۳۸۶).

از نظر راجرز^[۷۸]، انسان ذاتاً ماهیتی مثبت دارد و مسیر حرکت او در مجموع به سوی خودشکوفایی، رشد و اجتماعی شدن است. راجرز بر این اعتقاد است: «من همواره نسبت به ماهیت انسان خوش­بین نیستم و کاملاً آگاهم که در اثر حالات دفاعی و ترس­های درونی، افراد می ­توانند به طور غیرقابل تصوری بی­رحمانه، وحشتناک، تحول نایافته، واپس­رونده، غیراجتماعی و آزاردهنده رفتار کنند. با وجود این، یکی از نیروبخش­ترین و روح­بخش­ترین قسمت از تجربیات من کار کردن با این افراد و کشف تمایلات بسیار مثبتی است که در آن­ها مانند همه ما، در عمیق­ترین سطوح وجود دارد». راجرز بر این باور است که آیین مسیحیت این باور را در ما ایجاد ‌کرده‌است که ذاتاً گناهکاریم، علاوه بر این، تصویری که فروید و پیروان او از انسان، ناهشیار و بن ارائه می­ دهند این است که در صورت امکان به اعمال خلاف اخلاق دست خواهد زد. طبق این نظر، انسان از بنیاد، غیرمنطقی، غیراجتماعی و مخرب خود و دیگران است. به نظر راجرز ممکن است گاهی انسان چنین باشد، ولی این زمانی اتفاق می ­افتد که روان­آزرده است و مانند یک انسان شکوفا شده عمل نمی­کند. وقتی آزادانه عمل می­کنیم و در تجارب خویش مختاریم، ماهیت اصلی خود را به عنوان موجودی مثبت و اجتماعی ارضا می­کنیم. موجودی که می ­تواند مورد اعتماد باشد و اصولاً سازنده است(شولتز و شولتز، ۲۰۰۵: ۳۷۷-۳۷۸).