استناد نشان دهنده تصمیم یک نویسنده است که می‌خواهد رابطه بین مدارکی را که در دست تهیه دارد با نوشته‌ای دیگر نشان دهد(ساندیسون، ۱۹۸۹). یک مدرک استناد شده نشان دهنده این واقعیت است که از نظر نویسنده بین مدارک استناد کننده و استناد شونده یک رابطه وجود دارد و حوزه‌ای که به بررسی این روابط می‌پردازد تحلیل استنادی می‌نامند(اگی و روزیو، ۱۹۹۰).
گر چه استفاده از زنجیره استنادها در غرب به قرن نوزدهم بر می‌گردد، ولی انتشار نمایه استنادی علوم بر اساس تحلیل استنادی در سال ۱۹۶۳، نخستین بار استفاده از این ابراز را برای ردیابی مقالات علمی همگانی ساخت. از جمله مهمترین سازمان‌هایی که در سطح دنیا به این مهم پرداخته مؤسسه اطلاعات علمی است که دارای خدمات متعددی می‌باشد. تهیه نمایه‌های مختلف نمایه استنادی علوم، نمایه استنادی علوم اجتماعی، نمایه استنادی هنر و علوم انسانی و همچنین گزارش‌های استنادی مجله از جمله فعالیت‌های این سازمان است.
البته بر اساس نظرات مختلف، تحلیل استنادی ابتدا در سال ۱۸۴۸ و یا به قولی در سال ۱۹۳۷ مورد استفاده واقع شد. اما به گواه تاریخ این روش حاصل نمایه استنادی است که در دهه ۱۹۶۰ توسط آی اس آی بنیاد نهاده شد.دامنه موضوعی نمایه‌های استنادی شامل نمایه استنادی علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی و نمایه استنادی علوم انسانی و هنر است. انتشار این منابع به ترتیب در سال‌های۱۹۷۶،۱۹۶۶،۱۹۶۱ آغاز شد. گزارش‌های استنادی مجلات نیز اولین بار در سال ۱۹۷۳ منتشر شد(مهراد، مقصودی، ۱۳۸۵).
استناد بیانگر نوعی استفاده از دانش پیشین است. نوشته علمی فقط بر خود متکی نیست، بلکه بر بسیاری از منابع پیشین استوار است. نمودار شدن منبعی در سیاهه ی یک اثر بازگو کننده این مطلب است که در ذهن نویسنده ارتباطی میان اثر وی و مقاله‌ای که در فهرست مآخذ خود به آن استناد کرده‌است وجود دارد. بدین وسیله پایگاه‌های استنادی با مبنا قرار دادن استنادها شروع به نمایه سازی و فعالیت‌های مرتبط با آن ها نمودند. بحث ایجاد پایگاه‌های استنادی برای اولین بار در سال ۱۹۹۵ به عنوان تنها پایگاه جهانی آی اس آی توسط گارفیلد شروع شد. امروزه پایگاه‌ها و نمایه‌های استنادی چنان رشدی نموده است که به عنوان یکی از ارکان پژوهش و تولید علم در هر کشوری مورد توجه قرار گرفته است(خسروی، فتاحی، ۱۳۸۹).
«تلاش برای پایگاه‌های جدید به عنوان ابزارهای تحلیل استنادی و پیگیری استنادها همواره ادامه داشته تا سال ۲۰۰۴ میلادی تنها پایگاه موجود، وبگاه علوم مؤسسه آی اس آی بود. سپس پایگاه جدیدی با ادعای شمارش استنادها و تحلیل استنادی و پیگیری استنادها وارد رقابت با وبگاه علوم شده‌اند که یکی از آن ها رایگان و با سرمایه گذاری گوگل و حمایت بنیاد‌های متعددی با نام گوگل اسکولار و دیگری تجاری و با سرمایه شرکت الزویر و با عنوان اسکوپوس کار خود را آغاز کرده‌اند»(عمرانی، ۱۳۸۶، ص ۵۰).
به طور کلی پایگاه‌های استنادی شناسایی شده که بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است عبارتند از: سایت سیر، اسکوپوس، آی اس آی. پایگاه‌های دیگری مثل گوگل اسکولار نیز با اضافه کردن قابلیت‌های پایگاه‌های استنادی به امکانات خود به قابلیت‌های خود افزوده و به عنوان پایگاه استنادی فعالیت می‌کنند.(خسروی، فتاحی، ۱۳۸۹).
پایگاه‌های استنادی کارکردهایی دارند که توجه محققان و نویسندگان را به خود جلب نموده است مانند:
۱٫ ردگیری استنادها برای شناسایی نویسندگان هسته در یک موضوع است که پایگاه‌های استنادی هم از تکنیک تحلیل هم استنادی نویسنده برای نمایش دسته بندی نویسندگان استفاده می‌کنند.
-
- «شناسایی مقالات پراستناد است که از طریق نمایش نتایج جستجو در پایگاه‌ها بر اساس تعداد استنادها دنبال می‌شود. در این راستا، پایگاه‌های استنادی عمدتاًً از مدل‌های وزن دهی و مدل بردار فضایی برای ذخیره سازی استنادها استفاده می‌نمایند»(خسروی، فتاحی، ۱۳۸۹، ص ۲۲۱).
-
- «توانایی فراهم آوردن اطلاعات استنادی برای مقالات است. به عبارتی فهرستی از مقالات که به مقاله‌ای در نتایج جستجویتان استناد کرده‌اند را ارائه می‌دهد»(رمضانی، ۱۳۸۷، ص ۹۷).
- ارزیابی پژوهشگران، سازمان‌ها و دانشگاه‌ها، مجله‌ها و …(نوروزی چاکلی، ۱۳۹۰).
۲-۳-۳٫ انواع پایگاه‌های استنادی
۲-۳-۳-۱٫ پایگاه‌های استنادی فراملی
- پایگاه‌های استنادی مؤسسه اطلاعات علمی[۲۰]: گارفیلد[۲۱] این مؤسسه را در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی در فیلادلفیای آمریکا تأسیس کرد. مؤسسه اطلاعات علمی نخستین نمایه استنادی بین‌المللی را که در سطح وسیع به نمایه سازی مجله‌های علمی می‌پردازد، تولید و عرضه می‌کند. این مؤسسه در سال ۱۹۹۲ توسط مؤسسه علمی تامسون[۲۲] خریداری شد و مؤسسه اطلاعات علمی نام گرفت و در حال حاضر نیز به مؤسسه علمی تامسون تغییر نام یافته است(مهراد و دیگران، ۱۳۸۶). تخصص اصلی این مؤسسه در زمینه نمایه سازی و تحلیل استنادی است و خود شامل چند پایگاه استنادی است که با هدف‌های گوناگون تولید و عرضه شده‌اند این پایگاه‌ها عبارت اند از:
الف) وب آو ساینس[۲۳]: مجموعه‌ای از هفت نمایه استنادی است که در آن منابعی مانند مقاله های مجله‌های علمی، کتاب، گزارش علمی، مقاله های منتشر شده در همایش‌ها و برخی دیگر از منابع علمی وجود دارد.
ب) جی سی آر[۲۴]: این پایگاه که با نام گزارش‌های استنادی مجلات نیز معرفی می‌شود نوعی نمایه از مجلات معتبر است که با بهره گرفتن از شاخص‌های گوناگون نظیر ضریب تأثیر میزان اعتبار مجله را نشان می‌دهد.
ج) پایگاه ای اس آی[۲۵]: یک پایگاه استنادی است که به رتبه بندی کشورها، مؤسسه‌ها، دانشمندان و مجله‌ها بر اساس تعداد مقاله و تعداد استناد و نسبت استناد به هر مقاله می‌پردازد.
د) این سایتس[۲۶]: این پایگاه جدید امکان تجزیه و تحلیل و مقایسه دقیق‌تر داده های برگرفته از وب آو ساینس را فراهم می‌سازد و در مطالعات علم‌سنجی کاربرد ویژ های دارد(نوروزی چاکلی، ۱۳۹۰).
- پایگاه‌های استنادی مؤسسه الزویر[۲۷]:یکی از مؤسسه‌هایی که در زمینه تولید و انتشار پایگاه‌های استنادی فعالیت می‌کند الزویر است. الزویر مؤسسه‌ای هلندی است که در زمینه انتشار آثار علمی قدمت زیاد دارد. البته سابقه فعالیت الزویر در زمینه پایگاه‌های استنادی از مؤسسه اطلاعات علمی کمتر است اما در خلال همین چند سال توانسته پایگاه‌های استنادی قدرتمندی را عرضه کند و جایگاه خود را به سرعت در محافل علمی و دانشگاهی محکم کند. پایگاه‌های استنادی مؤسسه الزویر عبارتند از:
الف) اسکوپوس[۲۸]: پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۰۴ توسط الزویر و به صورت زیر مجموعه‌ای از پایگاه اطلاعات الکترونیکی نشریه‌های علمی این انتشارات به نام ساینس دایرکت[۲۹] راه اندازی شد. اسکوپوس سامانه‌ای قدرتمند برای سازمان دهی و ارائه اطلاعات استنادی پژوهش‌های علمی است(منتظر، خطیبی، ۱۳۸۹). اسکوپوس یک نمایه استنادی است که در برگیرنده تمامی مجله‌های نمایه شده در پایگاه تخصصی پزشکی مدلاین[۳۰] است.
