دو نوع شرطی سازی برای یادگیری وجود دارد. ۱- شرطی سازی کلاسیک (پاسخ­گر/پاولفی): در این نوع شرطی سازی، رفتار بازتابی پاسخ­گر از طریق همزمان شدن یک محرک غیر شرطی با یک محرک شرطی تغییر داده می­ شود. برای مثال محیط ممکن است محرک شرطی برای اثرات مثبت از الکل مثل مانع خویشتنداری شود. فرد وابسته فکر می­ کند فقط در موقع نوشیدن می ­تواند معاشرتی و سرخوش باشد و زمانی که الکل ویا مواد مصرف نمی­کند فراموش می­ کند چگونه معاشرت کند. در نتیجه مهارت­ های اجتماعی­اش مختل می­ شود. ۲- شرطی ساز ی عاملی اسکینر: در شرطی­سازی عاملی رفتار بازتابی نیست بلکه داوطلبانه است، رفتار به وسیله تشویق ویا تنبیه که بعد از رفتار رخ می­دهد، یادگرفته می­ شود. هر رویدادی که بعد از رفتار رخ می­دهد و احتمال بروز رفتار را افزایش دهد، تقویت نامیده می شود. در مقابل تقویت، تنبه احتمال بروز رفتار را کاهش می‌دهد (تومبوس^[۴۷]، ۲۰۰۶). به عنوان مثال عواقب مثبت نوشیدن الکل و مواد مخدر مثل سرخوشی یا معاشرتی شدن، تقویت مثبت هستند. تقویت منفی نیز وجود دارد که باعث افزایش نرخی از رفتار می­ شود اما با ناپدید شدن یک رویداد منفی تأمین­کننده مسکن. برای مثال وقتی شخص الکل را ترک می­ کند علائم ترک مثل لرزش، اضطراب یا میل شدید به الکل اتفاق می ­افتد. شروع به نوشیدن یا مصرف علائم ترک را تسکین می­دهد. از این­رو آن را تقویت کننده منفی می­گویند. اگر فرد برای مدت طولانی مثل یک ماه ترک کند بدن سم زدایی می­ شود. هنگامی که فرد دوباره شروع می­ کند به نوشید­ن الکل بدن توان مصرف زیاد را ندارد زیرا که قبلاً ترک ‌کرده‌است. ‌بنابرین‏ مسمومیت با الکل صورت ‌می‌گیرد. در تنبیه، وقایعی که بعد از مصرف الکل مثل مسمومیت، ناراحتی معده، اذیت شدن از طرف دوستان رخ می­ دهند باعث کاهش احتمال نوشیدن الکل در زمان­های دیگر می­ شود.

۳-رویکرد شناختی

مدل شناختی اشاره به ارتباط بین حالات عاطفی و افکار که شامل انتظارات، باورها ( اعتقادات)، طرح­واره­ها، افکار خودکار و خطاهای فکری دارد.

در نظریه­ های شناختی، نظریه یادگیری اجتماعی بندورا (بندورا، ۱۹۸۶) که بنام­های تئوری شناختی­- اجتماعی یا خودکارآمدی یا نظریه­ الکل­-­انتظار (گلدمن، برون و کریستال سون، ۱۹۸۷به نقل­از پور، ۲۰۰۹) اعتیاد توضیح داده شده است. تا ظهور نظریه شناختی­- اجتماعی، در روان شناسی اعتقاد براین بود که انسان نمی­تواند افکار و امیال خود ‌را کنترل کند چرا که روانکاوی استدلال کرده بود که شخصیت در کودکی شکل ‌می‌گیرد و تغییر آن بعد از کودکی کار بسیار مشکلی است. و بعلاوه امیال به وسیله ناهوشیار کنترل می­شوند. رفتارگرایان استدلال کردند که یادگیری به وسیله فعل و انفعالات محرک­-­محرک خارجی اتفاق می ­افتد. در مقابل نظریه پردازان شناختی­­- ­اجتماعی بیان کردندکه یک فرد می ­تواند یک رفتار را فقط از طریق مشاهده یاد بگیرد که یادگیری نیابتی نامیده شده است (بندورا، ۱۹۶۱). بر طبق الگو یادگیری نیابتی، فرد نیاز به دریافت مستقیم تقویت برای یادگیری یک رفتار ندارد بلکه با مشاهده فرد تقویت­شده در آن رفتار، تقویت می­ شود (بندورا، ۱۹۸۶). یادگیری نیابتی که بنام یادگیری الگویی نیز نامیده می شود به سه طریق اتفاق می افتد: ۱- می‌تواند نتیجه “اثرات یادگیری مشاهده­های” رفتارهایی که در خزانه اجرایی فرد وجود ندارد. ۲- می ­تواند نتیجه اثرات مهار­-­ عدم مهار رفتارهایی که فرد می­خواهد میزان رخ دادن آن ها را افزایش یا کاهش دهد ۳- می ­تواند ناشی از “اثرات تسهیل­گر پاسخ ” روی رفتارهایی که در خزانه اجرایی فرد وجود داشته ولی تا زمان مشاهده رفتار دیگران آن را انجام داده است. بندورا خود­ بسندگی رابه عنوان” اعتقاد راسخ فرد مبنی بر اجرای موفقیت­آمیز رفتاری برای رسیدن به نتایج مورد نظر” تعریف ‌کرده‌است. بندورا (۱۹۸۶) خود بسندگی را به عنوان “اعتقاد راسخ فرد به انجام موفقیت رفتاری برای به دست آوردن نتایج موردنظر” تعریف ‌کرده‌است. در نظریه خودکارآمدی، باورهای اثربخشی از یک فرد مشخص که آیا ارزیابی از مشکل به عنوان چالش، او می ­تواند فراتر رود یا مانع مطلقی در راه خوشبختی است. وقتی خودکارآمدی فرد در سطح بالایی است فرد با مشکل به شیوه بهتر برخورد می­ کند و وقتی مشکل طولانی مدت باشد فرد حتی قویتر می­ شود. ادراک خودکارآمدی در سطح بالا، در ترک موفق وابستگی به مواد و الکل و اختلالات خوردن تأثیر شایع و آشکار دارد (بندورا، ۱۹۹۹).

خودکارآمدی به خصوص هنگام غلبه بر وابستگی جسمی مهم است. ‌می‌توان گفت که وسوسه مصرف­مواد پس از کاهش وابستگی جسمی رخ می­دهد یعنی زمانی که وابستگی روانی اعتیاد باقی مانده است. وسوسه­های روان­شناختی اعتیاد که فرد را به مصرف دوباره ترغیب می­ کند تنها زمانی که فرد این وسوسه­ها و میل مفرط را تحت کنترل خود بداند از طریق استراتژی خود­گردانی شناختی­–­رفتاری قابل بررسی ‌می‌باشد (بندورا، ۱۹۹۹). مثلا وقتی تعدادی از افراد سیگار کشیدن را ترک کرده و بازگشت نداشتند. ‌به این معنا نیست که آن ها زندگی بدون ناخوشی را سپری ‌می‌کنند بلکه ‌به این معنا است که آن ها زندگی را به علت خودکارامدی ادراک شده بالا تحت کنترل خود می­بینند.

از نظر بندورا (۱۹۸۶) چهار منبع برای خودکارآمدی وجود دارد. ۱- موفقیت­های ناشی از تجربه مستقیم خود فرد بر خودکارآمدی فرد اثر دارد. موفقیت­ها به اندازه کاهش شکست­ها خودکارآمدی را افزایش می­دهد. ۲- تجارب جانشینی (نیابتی) بر خودکارآمدی مؤثر است که آن نتیجه دیدن عملکرد اشخاص دیگر و نیز تماشای نتایج رفتار اعمال دیگران است. آن را می توان از طریق تکنیک مدل­سازی در درمان به دست آورد. ۳-ترغیب کلامی منبع رشد خودکارآمدی است زیرا در دسترس­ترین و شایع­ترین روش است ولی اثر آن کوتاه مدت است. ۴- برانگیختگی عاطفی خودکارآمدی را در شرایط تحریک­کننده اضطراب تحت تأثیر قرار می­دهد. اینرو بعضی از روش­ها سعی در کاهش برانگیختگی عاطفی برای غلبه بر شرایط مشکل را در برنامه ­های خود دارند.

در مطالعه­ ای بر دانشجویان که دارای اضطراب اجتماعی بوده ­اند، نشان داده شد دانشجویانی با اضطراب اجتماعی، که خودکارآمدی خود را کم گزارش دادند نسبت به دانشجویان با اضطراب اجتماعی که خودکارآمدی خود را بالا گزارش می­دادند مصر ف الکل بیشتر­ی داشتند. یک تحقیق جدید پس از گذشت یک سال از طول درمان ‌به این نتیجه رسید که افراد با خودکارامدی بالا بهبودی بیشتری در کثرت وقوع نوشیدن سنگین الکل، مشکلات مربوط به آشامیدن، درمان افسردگی، تکانش­گری، مقابله اجتنابی، در دریافت حمایت اجتماعی و حضور یافتن در جلسات طولانی مدت AA، نسبت به آنهایی که خودکارآمدی کمتری داشتند، نشان دادند (مک­کیلر، ایلگن، موس، موس^[۴۸]، ۲۰۰۸). خود اثر بخشی دانشجویان ترکیه­ای که در برنامه ­های توقف سیگار حضور یافتند (گروه آزمایش) به طور معناداری نسبت به آنهایی که در برنامه حضور نداشتند (گروه کنترل) افزایش می یافت (سونمز^[۴۹]، ۲۰۰۸).

۴- نظریه های اجتماعی اعتیاد