-
- مدل های مربوط به گذارهای تحولی برای مصرف مواد
به طور کلی رفتار و سبک زندگی پرخطر در دوره نوجوانی رو به افزایش می‌گذارد. چنین خطراتی در اثر (مستقیم یا غیرمستقیم) گذارهای تحولی[۵۶] متعدد پدید می‌آیند. گذارهای تحولی عبارتند از “مسیرهایی که ما را به خود تغییر یافته اجتماعی، روانی و جسمانی متصل می‌کنند. معنی و رویداد گذرهای تحولی ریشه در تعامل فرآیندهای بلوغ جسمی، انتظارات و اثرات فرهنگی، و هدف ها و ارزش های فردی دارد. افراد همان طور که بر محیط فیزیکی و اجتماعی اثر می‌گذارند، از آن اثر می گیرند و گذارهای تحولی خود را تا اندازه ای شکل می‌دهند (شولنبرگ و ماگس[۵۷]، ۲۰۰۱، به نقل از پورشهباز و همکاران، ۱۳۸۴). عبور از نوجوانی و آغاز جوانی، یک گذار تحولی مهم و حیاتی است که در طی آن تنوع و گوناگونی مسیرهای زندگی افزایش می‌یابد. گذرهای تحولی فشارزا در دوره نوجوانی و جوانی را می توان به شرح زیر گروه بندی نمود (پورشهباز و همکاران، ۱۳۸۴):
-
- گذرهای زیستی و روان شناختی
-
- گذرهای هویتی (یعنی تغییراتی در خودشناسی و خودگردانی)
-
- گذرهای ارتباطی (یعنی تغییراتی در روابط با والدین و همسالان)
- گذرهای موفقیت (یعنی گذرهای شغلی و تحصیلی)
به منظور چگونگی اثر گذارهای تحولی بر رفتار پرخطر به ویژه مصرف مواد مخدر مدل های متعددی مطرح شده اند، از جمله ۱) مدل بار اضافه، ۲) مدل رشدی ناسازگار، ۳) مدل ناهماهنگی فزاینده، و ۴) مدل کاتالیزور (شتاب دهنده) گذار.
در انتها باید اذعان کرد که علی رغم تلاش های گسترده و تبیین های مطلوبی که در این مدل، درباره سبب شناسی مصرف مواد صورت گرفته است، افرادی که مستعد مصرف مواد هستند، تنها در یک الگوی خاص گذار تحولی قرار نمی گیرند. این پدیده حاصل تعامل عوامل متعدد است، به همین دلیل هر یک از مدل ها درباره تبیین سوء مصرف مواد مخدر تنها قسمتی از حقیقت را نمایان می‌سازند.
۲٫ مدل های مربوط به عوامل خطرزا و محافظت کننده مصرف مواد
بررسی های دهه گذشته درباره مصرف مواد مخدر بیشتر بر مشخص نمودن عوامل خطرزای شروع، تدوام و شدت یافتن مصرف مواد مخدر از یکدیگر تمرکز داشته است که این عوامل می‌توانند همپوشیهای پیچیده ای نیز با یکدیگر داشته باشند (سادی[۵۸]، ۱۹۹۹).
نقطه مقابل عوامل خطرزا، یعنی عوامل محافظت کننده به عواملی اطلاق می شود که احتمال مصرف مواد مخدر را کاهش و یا تاب آوری را افزایش می‌دهند. اگر چه بیشتر پژوهش های پیشین درباره عوامل خطرزای مصرف مواد مخدر هستند اما اخیراًً بر عوامل محفاظت کننده، همچون خودکارآمدی، اعتمادبه نفس، عاطفه مثبت، و غیره نیز تأکید شده است. به عنوان نمونه، آنچه در سال های اخیر در چهارچوب مدل عوامل خطرزا و محفاظت کننده بر آن تأکید بیشتری می شود، شناخت عواملی است که خطر مصرف مواد مخدر را کاهش داده و یا فرد را علی رغم وجود عوامل خطرزا، از مصرف و سوء مصرف مواد مخدر مصون می دارند. در حقیقت یکی از محکم ترین دلایل بررسی عوامل محفاظت کننده در مورد مصرف مواد مخدر، پی بردن به این پرسش است که چرا در افراد زیادی به رغم این که در معرض عوامل خطرزا قرار دارند مشکلات جدی سوء مصرف مواد بروز نمی کند و برعکس، چرا عده زیادی از افراد به رغم اینکه در معرض عوامل خطرزای اندکی قرار دارند دچار مصرف یا سوء مصرف مواد می‌شوند؟
در مورد رابطه میان عوامل خطرزا و محافظت کننده مصرف مواد باید به چند نکته توجه داشت. اولاً معمول این است که عوامل خطرزا و محفاظتی را روی یک پیوستار در دو نقطه انتهایی مقابل هم، در نظر می گیرند. برای نمونه، عملکرد ضعیف درسی در مدرسه یک عامل خطرزا برای مصرف مواد مخدر و عملکرد خوب یک عامل محفاظتی در برابر مصرف مواد مخدر محسوب می شود (پاندینا، ۲۰۰۶). بر اساس این رویکرد، عوامل محفاظتی تنها اثر عوامل خطرزای خاصی را تعدیل می‌کنند. برای مثال، محیط حمایت کننده خانواده ممکن است تنها در صورت وجود نفوذ همسالان برای مصرف مواد مخدر، اثر محفاظتی داشته باشد. محیط خانواده بدون چنین نفوذی از سوی همسالان، ممکن است اثری روی گرایش نوجوان به مصرف مواد نداشته باشد، چون مصرف مواد تا حدودی نامحتمل است. دوم، عوامل محفاظتی می‌توانند با کاهش احتمال بروز عوامل خطرزا وارد عمل شوند. به عنوان مثال یک خانواده حمایت کننده می تواند حضور یا بروز اثرات منفی همسالان را با اعمال نفوذ روی نوجوان در مورد انتخاب دوست کاهش دهد. سوم، گاهی یک عامل خطرزا یا حفاظتی می‌تواند به پی آمدهای گوناگونی منتهی شود (چند پایانگی[۵۹]). برای مثال یک عامل خطرزای خاص (مشکلات تحصیلی) الزاماًً به مصرف مواد کمک نمی کند و در حقیقت، برخی از عوامل خطرزا می‌توانند به منزله عوامل محفاظتی روی بعضی از افراد در بعضی شرایط عمل نمایند (پاندینا، ۲۰۰۶). نمونه بارز آن، اعتیاد به الکل در والدین است که می‌تواند در مورد بعضی به منزله عامل خطرزا و در مورد بعضی دیگر به مثابه عامل محفاظتی عمل کند. فرزندان افراد الکلی در معرض خطر بالایی از ابتلا به سوء مصرف و وابستگی به الکل، که به دلیل ساز و کارهای زیستی و اجتماعی شدن پدید می‌آید، قرار دارند. با این وجود، فرزندان افراد الکلی شانس بالاتر از متوسطی برای غیرالکلی ماندن نیز دارند. چهارم، تعداد بسیار اندکی از عوامل خطرزا یا محفاظتی را می توان سراغ داشت که همگانی باشند، به این معنا که در مورد همه افراد یکسان عمل کنند. بنابرین، مکانیسم اثر و فرایند عمل عوامل خطرزا و محفاظتی می‌تواند به واسطه ویژگی های مهمی آشکارا تفاوت کند.
در ادامه چند رویکرد توصیف می شود که عوامل خطرزا و محافظت کننده مؤثر بر آمادگی اعتیاد را مطرح کرده‌اند.
۱-۲٫ رویکرد اجتماعی/فرهنگی، بین فردی و فردی
بررسی های هاوکینز، کاتالانو، و میلر[۶۰] (۱۹۹۲، به نقل از کیم، زین و هانگ[۶۱]، ۲۰۰۲) حاکی از آن است که مهمترین عوامل خطرزای مصرف مواد عبارتند از: الف) عوامل اجتماعی/فرهنگی، ب) عوامل بین فردی و ج) عوامل فردی.
