در ادبیات تحقیق به‌تدریج ترمیم مستقیم نقایص شناختی موردحمایت قرار گرفت. در این راه ابتدا باید ارتباط بین بیمار- درمانگر مثل سایر رویکردهای روان‌درمانی به عنوان عامل اولیه و اساسی درمان برقرار گردد. در این بستر نقایص و توانایی‌های شناختی از طریق آزمون­های نوروپسیکولوژیک و آزمایشگاهی توصیف و تحلیل گردند و با توجه به نتایج آزمون­ها، مشاهده رفتار و مصاحبه، طرح توانبخشی متناسب با نقایص و ظرفیت­های شناختی بیمار تهیه گردد. در این شیوۀ درمانی نقایص در یک سری از تمرینات شناختی تعریف می­شوند و ترمیم شناختی بر مبنای تمرین و آموزش صورت می­پذیرد. ابتدا تکالیف شناختی ساده و آزمایشی در حوزۀ موردنظر ارائه و به‌تدریج فرایند ارائۀ تمرینات پیچیده می­گردد. نهایتاًً تمرینات به موقعیت اجتماعی و زندگی واقعی کشیده می­شوند (کرن^[۹۷] و همکاران،۱۹۹۲؛ بوئن^[۹۸] و همکاران، ۱۹۹۳؛ کوریگان^[۹۹] و همکاران، ۱۹۹۴؛ همگی به نقل از لیبرمن و همکاران، ۱۹۹۵، به نقل از دولتشاهی، ۱۳۸۳).

توانبخشی شناختی از این دید که مستقیماً نقایص شناختی از قبیل نقایص حافظه، عملکرد اجرایی، توجه، تمرکز و ادراک اجتماعی را هدف مداخلات قرار می­دهد از شناخت درمانی متفاوت و متمایز می­ شود. هدف عمدۀ شناخت درمانی تعدیل و تصحیح افکار و باورهای خودکار منفی است (دولتشاهی، ۱۳۸۳).

چالش­های زیادی در ایجاد و رشد توانبخشی شناختی وجود دارد. بیماران مبتلا به ام‌اس ممکن است نقایص متعددی در عملکرد شناختی داشته باشند (برای مثال نقص در حافظه، یا نقص در توجه و …). ‌بنابرین‏ تمرکز درمانی روی کدام‌یک از نقایص شناختی می ­تواند بیشتر مؤثر باشد یا این­که باید همۀ حوزه ­های شناختی آسیب‌دیده را هدف ترمیم شناختی قرار داد؟ چالش دیگر این­که حتی اگر یک عملکرد آسیب‌دیده ترمیم یابد، آیا ترمیم یک نقص شناختی باعث بهبود عملکرد سایر نقایص می­ شود؟ یا این­که یادگیری و ترمیم شناختی که در آزمایشگاه یا فضای درمان اتفاق می ­افتد آیا به‌جامعه و محل زندگی بیمار تعمیم می­یابد و برای مدت طولانی اثربخشی خود را حفظ می­ کند؟ (دولتشاهی، ۱۳۸۳)

پژوهش­ها در پاسخ ‌به این سؤالات، روشنگر برخی از ابهامات بوده ­اند و استراتژی­ های مداخله­ای مختلفی را ارائه کرده ­اند. برنر^[۱۰۰] و همکاران(۱۹۹۲)، راهبرد “درمان یکپارچه روان‌شناختی^[۱۰۱]” را مطرح کردند که روی پیشرفت و بهبود مهارت­ های شناختی و اجتماعی تمرکز دارد. این درمان با گروه ­های کوچک و با ساختار مشخص ارائه می­گردد. نتایج برخی مطالعات در این حوزه نشان داد که به‌کارگیری این روش بهبود قابل ملاحظه­ای در توجه، انتزاع و مفهوم‌سازی ایجاد ‌کرده‌است (دولتشاهی، ۱۳۸۳).

۲-۱۲ اصول توانبخشی شناختی

با توجه به نتایج مطالعات تجربی اسپالدینگ و همکاران (۲۰۰۳) و پریگاتانو (۱۹۹۹)، اصول زیر را برای توانبخشی شناختی موفق در نظر ‌گرفته‌اند که عبارت‌اند از:

1. 1. توانبخشی شناختی مستلزم اتحاد درمانی بین روان­درمانگر و مراجع و مراقبین مراجع است.

1. 1. توانبخشی شناختی به همکاری و مشارکت فعال بیمار در برنامه ­های توانبخشی تأکید دارد.

1. 1. توانبخشی شناختی هدف‌دار و مسئله مدار است و بر نقاط قوت شناختی بیمار در توانبخشی توجه می­ کند.

1. 1. توانبخشی شناختی در ترمیم توانایی­هایی که دچار نقص هستند، بر آموزش تأکید اساسی دارد، همچنین بر کنترل درونی و خودکارآمدی بیماران نیز توجه می­ کند.

1. 1. جلسات توانبخشی شناختی ساختاریافته هستند. فعالیت­ها و طرح­های درمانی با توجه به نتایج ارزیابی­ها و عملکرد فعلی بیمار تنظیم می­شوند.

1. 1. اهداف توانبخشی شناختی شامل افزایش مهارت­ های رفتاری – شناختی و همچنین جبران محدودیت­های شناختی و رفتاری است.

1. 1. توانبخشی شناختی به مراجع کمک می­ کند تا درک درستی از محدودیت­ها و نقاط قوت خود داشته باشد و با تغییرات ناشی از ضایعات مغزی و نقایص شناختی در شرایط زندگی به‌خوبی سازگار شود.

1. 1. توانبخشی شناختی از انواع تکنیک­ها و استراتژی­ها برای افزایش توانایی­ ها استفاده می­ کند تا این­که مهارت­ های جدید را آموزش دهد یا محدودیت­های شناختی را جبران نماید.

1. 1. توانبخشی شناختی سعی دارد تا سبک زندگی بیمار از قبیل اهداف، توانایی­ ها، ارزش­ها، ارتباطات، شخصیت و الگوی رفتاری را بفهمد.

1. گرچه توانبخشی شناختی بر مبنای تشخیص­های طبی و نورولوژیک بنا شده است اما در فرمولبندی خود به نیازهای فردی مراجع و نقاط قوت و ضعف او توجه دارد (دولتشاهی، ۱۳۸۳).

۲-۱۳ توانبخشی شناختی در افراد مبتلا به ام ‌اس

پژوهش­های متعددی به مطالعۀ تأثیرات آشکار اختلالات شناختی و روان‌شناختی بر زندگی افراد مبتلا به اسکلروز متعدد و همین­طور تأثیر­گذاری برنامه ­های توانبخشی شناختی پرداخته­اند. تعدادی از پژوهش­هایی که در این حیطه به مطالعه پرداخته­اند را در این قسمت برمی‌شماریم: گلانز^[۱۰۲] و همکاران(۲۰۱۰)، در مطالعه­ ای ‌به این نتیجه رسیدند که برنامه ­های درمانی شناختی در جهت ارتقاء فرایند­های شناختی کیفیت زندگی را در مراحل اولیۀ ام‌اس بهبود می­بخشند. در مطالعه دیگر، تأثیر نقایص شناختی بر کیفیت زندگی بیماران مبتلا به ام‌اس در مطالعه­ ای بررسی شده و نشان داده شده است که عملکرد ضعیف شناختی و افسردگی و اضطراب بالاتر منجر به کیفیت پایین زندگی می­ شود (بنیتو- لئون^[۱۰۳] و ریورا- ناوارو^[۱۰۴]،۲۰۰۲). مشکلات شناختی رایج شامل نقایصی در توجه، کارایی پردازش اطلاعات، عملکرد­های اجرایی، سرعت پردازش، حافظۀ بلندمدت (چیاراوالوتی^[۱۰۵] و دلوکا^[۱۰۶]،۲۰۰۸)، حافظه کاری و استدلال انتزاعی (راجرز^۳ و پانگیرس^۴ ،۲۰۰۷) است.