البته لازم به ذکر است که از میان دو قاعده فوق قاعده الاهم فالاهم مورد بررسی قرار می‌گیرد. چرا که قاعده دفع افسد به فاسد در این پژوهش کاربردی ندارد. در توضیح باید گفت که در واقع محل اجرای این قاعده زمانی است که انسان بر سر دو راهی قرار مى گیرد که هر دو ناخوشایند است، ولى یکى از دیگرى ناخوشایندتر است. در چنین مواردى، عقل حکم مى کند که براى پرهیز از امر ناخوشایندتر، انسان به استقبال امرى که ناخوشایند است برود و این همان چیزى است که به عنوان «دفع افسد به فاسد» معروف است. ‌بنابرین‏ با توجه به اینکه در خصوص تزاحم مطروحه در این مبحث امر ناخوشایندی وجود ندارد، زمینه طرح این قاعده نیز فراهم نیست. فلذا در این مبحث تلاش می شود تا از دریچه قاعده الاهم فالاهم به موضوع پرداخته شود.

گفتار اول: احکام و مبانی قاعده الاهم فالاهم

« اهمّ و مهمّ» در اصطلاح به معنای تقدم حکم مهم­تر در جایی است که بین دو حکم(مهم و مهم تر) در مقام عمل تزاحم وجود داشته باشد. ‌بنابرین‏، هرگاه بین دو واجب تزاحم باشد، در مقام رفع تزاحم، در صورتی که یکی اهمیت بیشتری داشته باشد، بر دیگری مقدم می‌گردد و باید به آن عمل نمود. مثل آن که دو نفر درحال غرق شدن هستند، بر ما واجب است هر دو را نجات دهیم ولی ما فقط می‌توانیم یک نفر را نجات دهیم،لکن چون یکی دانشمند است اهمّ و دیگری فردی معمولی مهمّ، باید دانشمند(اهمّ) را نجات داد. این راه حل را، قاعده لزوم تقدم اهم بر مهم می‌گویند» (جمعی از محقّقان، ۱۳۸۹: ۶۱۳).

‌بنابرین‏ منظور از اصطلاح «تزاحم بین اهم و مهم» همان تدافع بین آن ها‌ است. پس وقتی که گفته می‌شود تزاحم مصلحت اهم با مهم، مراد مصلحت قوی تر است؛ که به حکم عقل انجام کاری که اهمیت آن کمتر است، قبیح است و در نهایت، حکم به لزوم ترجیح اهم بر مهم می‌شود.

الف) ادلّه قاعده اهمّ و مهمّ

برای شناخت ادله و مدارک و مستندات قاعده اهم و مهم، باید به منابع اصیل و دست اوّل مراجعه کرد.

منابع فقه از نظر شیعه که در اصطلاح فقهاء و اصولیون«ادله اربعه» خوانده می‌شوند (مطهری، ۱۳۵۸: ۲۵۳)، عبارتند از: قرآن، سنت، اجماع و عقل. در این پژوهش سعی شده است در حد امکان با استناد به منابع اصلی و فرعی، به استخراج قاعده فقهی اهمّ و مهمّ پرداخته شود.

منابع اصلی مورد نظر در این قاعده را می‌توان به دو دسته کلی ادله لفظی و ادله غیر لفظی تقسیم کرد. منظور از ادله لفظی استناد به کتاب و سیره و سنت منقول از حضرات معصومین(ع) است و مراد از ادله غیر لفظی (لبّی) استناد به عقل و اجماع و سیره عقلا است.

خلاصه نموداری منابع استخراج قاعده «تقدیم اهمّ بر مهمّ» به شرح ؛آتی ارائه می شود:

۱. ادله لفظی

۱-۱: استناد به کتاب

با توجه به اهمیت قاعده عقلی- شرعی «اهم و مهم» آیات کثیری از قرآن کریم به طور غیر مستقیم ، مربوط ‌به این بحث است. به عنوان نمونه:

1. 1. سند قرآنی قانون اهم و مهم کارکرد جناب خضر در رخنه افکندن به کشتی بینوایان برای نگهداری آن از چنگ حاکمی زورگوست. جناب خضر در آنجا مهم (سلامت ظاهری کشتی) را فدای اهم (باقی ماندن کشتی در ملکیت مالکش) کرد و خداوند هم در آیه ی ۷۹ سوره ی مبارکه ی کهف آن را تأیید کرد» (مکارم شیرازی، ۱۴۲۱ه ق: ۲۳۶).

1. از آیه‌ای دیگر (النساء: ۱۴۸) چنین مستفاد می‌شود که در تزاحم ارزش‏‌هاى انسانى، باید اهم رعایت شود. ارزش دفاع از مظلوم، بیش از ارزش حیا و سکوت است (قرائتی، ۱۳۸۳: ۴۲۱).

۱-۲: استناد به سنت

علاوه بر تاییدات قرآنی در سنت نیز موارد زیادی وارد شده است که احکام صادر شده در آن ها از مصادیق این قاعده می‌باشد و دال بر ضرورت تقدیم اهمّ برمهمّ است.

۱-۲-۱: قاعده «اهمّ و مهمّ» در سیره پیامبر خاتم(ص)

با تعمق بر عملکرد پیامبر گرامی اسلام در خواهیم یافت که سیره عملی آن حضرت در روابط فردی واجتماعی و حکومتی در تزاحمات، لحاظ اهمّ و مهمّ بوده است. گروهی از روایات از ایشان وارد شده است که دلالت بر جواز دروغ گفتن در موارد خاصی می‌کند و حتی قسم دروغ خوردن برای نجات جان دیگران، جایز است (حر عاملی، ۱۴۰۹ق: ۱۳۴).

آن حضرت در سال چهارم هجری در جنگ با قبیله بنی نضیر مصلحت را چنان دیدند که برای به زانو درآوردن یهودیان دستور قطع درختان را صادر کنند، یا در صلح حدیبیه امتیازات زیادی به کفار دادند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ ه ق: ۵۹۰).

۱-۲-۲: قاعده «اهمّ و مهمّ» در سیره ائمه اطهار(ع)

ائمه اطهار (ع) پیوسته به طور مستقیم و غیر مستقیم به رعایت اولویت‌ها و مرجحات توصیه می‌کردند. منظور از غیر مستقیم، سخنانی است که در باب مصلحت، ضرورت، تقیه، توریه، عسر و حرج و اضطرار و… از آن بزرگواران نقل شده است و یا در سیره عملی‌ آن ها مشاهده شده است؛ در همین راستا به مواردی در زیر اشاره می‌شود:

1. 1. از امام علی بن حسین (ع): نقل است که: آنگاه که واجب و مستحبی جمع شدند از واجب(أهمّ) آغاز می‌شود. «إِذَا اجْتَمَعَتْ سُنَّهٌ وَ فَرِیضَهٌ بُدِئَ بِالْفَرْضِ» (طوسی، ۱۳۶۳: ۱۰۱).

1. موضوع مستفاد شده به روایتی از امام کاظم (ع) قبول هدایای هارون الرشید توسط امام است. وجه استدلال به حدیث این است که امام (ع) با ملاحظه مفسده موجود در پذیرش هدایای ظالم و مصلحت مترتب بر ساماندهی زندگی طالبیین و علویین و باوری که به اهمّ بودن این مصلحت نسبت به مفسده آن ‌داشته‌اند و معتقد به جواز یا وجوب قبول هدایای هارون الرشید گردیده و آن را پذیرفته‌اند. این مصلحت باعث گردیده تا مفسده موجود در پذیرش هدایا، منشأ اثر و ترتیب حکم شرعی چون حرمت یا کراهت نشود (عاملی، ۱۴۰۹: ۲۱۶).

تعطیلی چند سال اعمال حج و موارد دیگر صلحنامه در سیره و زندگی و احادیث ائمه معصومین(ع) هم نمونه هایی از احکام صادره مبتنی بر قاعده اهم و مهم است. مثلا، امام علی(ع) در مقطعی از حکومت برای جبران کسری بودجه حکومت اسلامی بر اسب ها زکات وضع کرد، چون اهمیت حفظ حکومت بیشتر بود (همان منبع، ۱۳۴). به عنوان نمونه امام حسن(ع) به قدری در شرایط سخت و بحرانی قرار گرفتند که مصلحت دیدند به خاطر حفظ کیان اسلام و حفظ جان مسلمان‌ها که اهم از هر چیز دیگری است، با معاویه صلح کنند.

۲٫ ادله غیر لفظی(لبی)

حال به بررسی ادله غیر لفظی قاعده اهم و مهم که برگرفته از عقل و اجماع است، پرداخته می‌شود:

۱-۲: استناد به عقل

با مراجعه به تاریخ فقه در می‌یابیم که نمی‌توان نقش عقل را در تأسیس برخی قواعد فقهی انکار کرد؛ برای مثال قاعده «لا ضرر» قاعده ی «نفی حرج»، و قاعده «تقدم اهم بر مهم» و…