اثربخشی روش آموزش پسخوراند عصبی مبتنی بر QEEG در بهبود عوارض برخی از اختلالات روانی (هاموند،۲۰۰۶)، همچنین کاربرد موفق روش QEEG در بررسی روند بهبود و تغییرات کارکرد مغزی (امواج مغزی^[۳۰]) در اختلالات مختلف روانشناختی (آلپر و همکاران،۱۹۹۸)، از جمله سوء مصرف مواد (کارمودی،رادوانسکی، وادوانی^[۳۱]، سابو^[۳۲] و ورگارا،۲۰۰۱، نیوتن و همکاران،۲۰۰۳) ضرورت کاربرد نوروفیدبک را در بهبود مشکلات روانشناختی و بدکارکردی‌های مغزی ناشی از وابستگی به مواد نشان می‌دهد و پیش از کاربرد مطمئن این روش، انجام مطالعات بیش تر و دقیق تر ضروری به نظر می‌رسد.
از سوی دیگر با توجه به محدودیت مطالعات خارجی و مطالعات خیلی محدود داخلی، در زمینه کاربرد روش درمانی نوروفیدبک در بهبود اختلال وابستگی به مواد، و به شکل اختصاصی تر مواد افیونی، و همچنین در نظر گرفتن شیوع مصرف مواد در کشور و عوارض منفی این پدیده، ضرورت ارزیابی اثربخشی نوروفیدبک در بهبود وابستگی به مواد، و در مراحل بعدی استفاده از آن به عنوان روش درمانی مکمل، ایمن و بدون عوارض جانبی در داخل کشور بدیهی است.
به این ترتیب با نگاهی به بعد عصب روانشناختی^[۳۳]، با دقت در گستره وسیع عوارض جانبی سوء مصرف و وابستگی به مواد و عدم کفایت روش‌های درمانی موجود، از جمله روش‌های دارو درمانی موجود، در درمان همه جانبه این عوارض، بررسی دقیق تر انواع روش‌هایی که بتوانند به رفع مشکلات در برخی از این ابعاد بپردازند، اهمیت بسیاری دارد. با در نظر گرفتن تاثیرات مثبت دارودرمانی بر ابعاد فیزیولوژیکی اختلال به نظر می آید در کنار دارودرمانی به کار گیری انواع روش‌های درمانی جهت بهبود عوارض روانشناختی این اختلال مهم باشد. همچنین با اثبات اختلالات عصب شناختی (اختلال در عملکرد امواج مغزی) در وابستگی به مواد، به کارگیری روش‌های عصب درمانی نیز در کنار دارودرمانی و روان درمانی لازم به نظر می‌رسد. لذا اهمیت بررسی بیشتر نوروفیدبک به عنوان نقطه پیوند دو شاخه روانشناختی و عصب شناختی و تاثیرات همزمان آن بر این دو بعد بدیهی است.
۱-۶. جنبه نو بودن پژوهش
بررسی مطالعات گذشته در زمینه کاربردهای نوروفیدبک در انواع اعتیاد با متغیرهای مختلف در خارج کشور نسبتا زیاد است ولی بررسی در این زمینه در داخل کشور انگشت شمار است، البته تحقیقات پیرامون نوروفیدبک و اختلالات روانشناختی دیگر وجود دارد. همچنین مطالعه تاثیر درمان نوروفیدبک بر ولع مصرف مواد مخدر همراه با افسردگی افراد وابسته به مواد مخدر مساله‌ی جدیدی است که مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱-۷٫ تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای تحقیق
نوروفیدبک: تعریف مفهومی: آموزش پسخوراند عصبی یا نوروفیدبک تکلیفی است که به مغز آموزش می‌دهد تا توانایی اش را جهت تنظیم بهینه کارکرد خودش افزایش دهد. این روش در واقع راهبرد یادگیری است که افراد را قادر به تغییر امواج مغزی شان می‌سازد (LIB^[34]،۲۰۰۴).
تعریف عملیاتی: در پژوهش حاضر این روش آموزشی- درمانی به عنوان متغیر مستقل در مورد آزمودنی‌ها اجرا می‌شود. روش نوروفیدبک با بهره گرفتن از دستگاه‌های مجهز به سیستم‌های رایانه ای ویژه اجرا می‌شود و عبارت است از یک دوره‌ی درمانی که در طول ۱ماه و به صورت ۵بار در هفته، مجموعا ۲۰ جلسه، بر روی آزمودنی‌ها انجام می‌شود. مدت زمان هر جلسه درمانی یک ساعت است. درمان با پروتکل‌های تقویت SMR^[35] در ناحیه Cz به مدت ۲۰ دقیقه و آموزش آلفا- تتا^[۳۶] در ناحیه Pz به مدت ۲۰ دقیقه انجام می‌شود.
ولع مصرف: تعریف مفهومی: ولع مصرف مواد، یک موقعیت انگیزشی قدرتمند یا گرایش شدید به ولع مصرف در فرد معتاد است(هیمن،۲۰۱۱؛ آبرامز، ۲۰۰۰؛ انستیتو ملی سوء مصرف مواد^[۳۷]،۱۹۹۶؛ چایلدرس، اهرمن، روزنش، روبینز و اُبراین، ۱۹۹۲؛ آلترمن و همکاران،۱۹۹۰).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تعریف عملیاتی: ولع مصرف در این مطالعه متغیر وابسته اول است و گرایش شدید بیمار را به ولع مصرف مواد با بهره گرفتن از پرسشنامه ولع مصرف هروئین (HCQ-45^[38] ) را نشان می‌دهد و هر بیماری از جامعه‌ی مورد مطالعه در رتبه بندی این پرسشنامه در وضعیت بالاتری نسبت به بقیه مراجعان قرار گرفته بود در بین اعضای نمونه مورد مطالعه قرار گرفته شد.
افسردگی: تعریف مفهومی: ویژگی مشترک همه این اختلالات وجود غم است، احساس تهی بودن، یا تحریک پذیر خلق و خوی، همراه با تغییرات جسمی و شناختی است که به طور قابل توجهی ظرفیت فرد برای عملکرد تاثیر می‌گذارد (DSM-V).
تعریف عملیاتی: افسردگی در این مطالعه متغیر وابسته دوم است و میزان افسردگی بیمار با پرسشنامه افسردگی بک (BDI^[39]) سنجیده می‌شود و هر بیماری از جامعه‌ی مورد مطالعه که در رتبه بندی این پرسشنامه در وضعیت ((نسبتا افسرده)) (نمره بین۳۰-۲۱) قرار گرفته بود در بین اعضای نمونه‌ی مورد مطالعه قرار گرفته شد.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱٫ پیش درآمد
اختلال سوء به مصرف مواد بیماری مزمن است که به ابعاد مختلف روانی اجتماعی و جسمانی زندگی فرد آثار سوء بر جای می‌گذارد. سوء مصرف مواد باعث ایجاد تغیراتی در عملکرد طبیعی مغز می‌شود که وابستگی، ولع، تحمل و خماری، و عود، از عوارض بعدی این تغییرات است. خماری و دردهای ناشی از تاخیر در رسیدن مواد فرد را تحت چنان فشار روحی و جسمی قرار می‌دهد که اغلب حتی دیگران و روابط خویش با آنها نادیده گرفته و حتی سلامتی خود و دیگران را فدای یافتن و مصرف مواد می‌کنند. لذا این اختلال تمام زندگی فرد را تحت تاثیر قرار داده و بهزیستی فرد را به مخاطره می اندازد و او را از زندگی معمولی و همزیستی سالم با اجتماع دور می‌سازد (بروگلی^[۴۰]، ۲۰۰۳).
سطح سلامت جسمانی و روانی سوء مصرف کنندگان مواد، پایین تر از جمعیت عادی و حتی بیماران مبتلا به امراض سخت و خطرناک طبی تخمین زده شده است (میلسون^[۴۱] و همکاران،۲۰۰۴). بررسی‌ها برروی سبب شناسی این اختلال و شناخت دو بعد مهم وابستگی جسمانی و روانی در بیماران مبتلا روش‌های دارو درمانی و روان درمانی مختلفی را مطرح ساخته است اما آنچه که مسلم است ناتوانی هر یک از انواع این درمان‌ها در بهبود همه جانبه اختلال سوء مصرف وابستگی به مواد است. امروزه اعتقاد متخصصان بر کاربرد رویکردی التقاطی در درمان این اختلال است (گالانتر^[۴۲] و کلبر^[۴۳]، ۲۰۰۴).
به علت فراگیر بودن این اختلال درمانی جامع برای بازگرداندن فرد به زندگی عادی اش لازم است. کاربرد همزمان دارو درمانی و روان درمانی می‌تواند از جمله روش های درمانی جامع باشد.
الف- پیشینه نظری
۲-۲٫ اختلال سوء مصرف و وابستگی به مواد
۲-۲-۱٫ مبانی نظری
۲-۲-۱-۱٫ تاریخچه
مطالعاتی بر روی آثار باقی مانده از پیشینیان صورت گرفته نشان می‌دهد انسان از دیرباز به خصوصیت چنین موادی آشنا بوده است. قرن‌ها است که انسان به دلایل مختلف مواد مصرف کرده است. در ایران مصرف تریاک قرن‌ها عادی و رایج بوده و حتی اغلب خانواده‌ها مقدار زیادی را حل می کردند و به کودکان می‌خوراندند تا شب راحت بخوابند به حدی که کودکان نیز به آن مواد نیاز پیدا کرده و معتاد می شدند. تریاک قدیمی ترین و مشهورترین ماده‌ی مخدری است که اصل آن از کلمه‌ی یونانی تریاکا و از گیاه خشخاش به دست می آید. این گیاه ۲۵۰۰ سال قبل در مدیترانه کشت می شده است. سابقه‌ی این ماده را تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد هم ذکر می‌کنند. یکی از قدیمی ترین مواد مخدری است که در اغلب جوامع به ویژه کشورهای آسیایی به وسیله‌ی افراد مسن مصرف می شده است (فرجاد،۱۳۷۰؛ به نقل از خوراهله،۱۳۹۳).
اولین بار در سال ۱۸۰۴ مرفین برای رهایی از درد عملیات جراحی و دردهای بعد از عمل مورد استفاده قرار می‌گرفت. هروئین در سال ۱۸۹۸ برای اولین بار به صورت گرد سفید رنگ مورد استفاده قرار گرفت و توسط مسافران ایرانی از خارج وارد ایران گردید و گسترش یافت. اشاعه‌ی این ماده به قدری سریع صورت گرفت که در اندک مدتی کشور در ردیف مبتلایان قرار گرفت (مزرجی و عسگری،۱۳۷۹؛ به نقل از خوراهله).
۲-۲-۱-۲٫ تعریف و ویژگی‌ها
مفهوم وابستگی به مواد طی چند دهه گذشته درمانی رسمی و معمول پیدا کرده است. در سال ۱۹۶۱ سازمان جهانی بهداشت اصطلاح ((اعتیاد^[۴۴])) را اصطلاحی غیر علمی اعلام و ((وابستگی دارویی^[۴۵])) را به جای آن توصیه کرد (رستمی و حدادی،۱۳۸۴). براساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی، اختلال وابستگی به مواد الگویی غیر انطباقی مصرف یک ماده است که به ناراحتی قابل ملاحظه ای از نظر بالینی منجر شده و با حداقل سه مورد از علائم زیر که درطول دو ماه روی می‌دهد تظاهر می‌کند:

1. 1. تحمل، که با هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:

a- نیاز بیمار به مقادیر بالاتر یک ماده برای رسیدن به حالت دلخواه
b- کاهش قابل ملاحظه تاثیر با ادامه مصرف همان ماده

1. 1. ترک که به هر یک از حالات زیر تعیین می‌شود:

a- سندرم ترک مشخص برای ماده
b- همان ماده و یا ماده ای مشابه برای رفع یا جلوگیری از علائم ترک مصرف می‌شود

1. 1. ماده غالبا با مقادیر بیشتر و دوره طولانی تر از آنچه مورد نظر است مصرف می‌شود.

1. 1. تمایل به ترک با تلاش‌های ناموفق (مثل مراجعه به پزشکان متعدد) برای کاهش یا کنترل مصرف ماده

1. 1. صرف وقت زیاد در فعالیت‌های لازم برای به دست آوردن، مصرف یا رهایی از آثار ماده

1. 1. کناره گیری از فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی، تفریحی به خاطر مصرف ماده

1. 1. ادامه‌ی مصرف ماده، علیرغم آگاهی از مشکلات مستمر یا عود کننده جسمی یا روانشناختی که احتمالا از مصرف ماده ناشی شده ‌یا در نتیجه‌ی آن تشدید می‌شود (مثل ادامه مصرف کوکائین علیرغم وجود افسردگی ناشی از کوکائین) (انجمن روانپزشکی آمریکا،۲۰۱۳).

در مجموع می‌توان کلیه موادی را که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند در ۴دسته افیون‌ها، محرک‌ها، توهم زاها، و مواد استنشاقی قرار داد (گالانتر و کلبر،۲۰۰۴).
۲-۲-۲٫ مواد مخدر
مواد خانواده تریاک^[۴۶](یا اوپیودها) عبارتند از خود تریاک^[۴۷] که از دانه‌های خشخاش گرفته می‌شود، و مشتقات آن عبارتند از مورفین، هروئین، کدئین و متادون. در قرن نوزدهم، از تریاک برای مداوای مشکلات پزشکی استفاده می شد زیرا می‌توانست بیمار را آرام کند، درد فیزیکی، و رنج پسیکولوژیک او را کاهش دهد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، هروئین و مورفین به وجود آمد، که از تریاک مشتق می شدند. اما خیلی زود معلوم شد که هر دوی آن‌ها به شدت اعتیادآور هستند زیرا بیمارانی که از هروئین و مورفین استفاده می کردند بعد از بهبود بیماری نمی‌توانستند از مصرف آن‌ها خودداری کنند. در طول جنگ جهانی دوم، آلمانی‌ها مشتق تازه ای از تریاک اختراع کردند که به متادون^[۴۸] معروف شد. بر خلاف سایر مواد خانواده‌ی تریاک، می‌توان متادون را از طریق دهان مصرف کرد (به جای تزریق) و مدت بیشتری نیز در بدن دوام می آورد. در حال حاضر، هروئین^[۴۹] پر مصرف ترین ماده‌ی خانواده‌ی تریاک است. معتادان هروئین را به صورت پودر می خرند و مستقیما به رگ تزریق می‌کنند. در مقابل، از متادون به صورت یک جایگزین برای هروئین استفاده می‌شود و سوء مصرف کنندگان هروئین، وقتی به آن دسترسی ندارند، از متادون استفاده می‌کنند. علت درجه دوم بودن متادون، از لحاظ اهمیت، این است که شروع آن آرام تر و اثر آن ضعیف تر است.
در سال‌های ۱۹۹۰، هروئین رایج ترین ماده‌ی مخدر اروپا و آمریکا بود. اکثر مواد خانواده‌ی تریاک و مشتقات آن باعث خواب آلودگی و خلسه می‌شوند. علاوه بر آن، بلافاصله بعد از تزریق مورفین، به فرد احساس نشاط سریع و شدید دست می‌دهد که ۵ تا ۱۵ دقیقه طول می کشد. حدود ۵ تا ۶ ساعت بعد از نشاط، مصرف کنندگان همه‌ی نگرانی‌ها و استرس‌های خود را فراموش می‌کنند؛ احساس شادی مفرط و خوشحالی به آن‌ها دست می‌دهد و همه‌ی احساس‌های منفی را کنار می‌گذارند. اما، مثل همه‌ی مواد دیگر، در افرادی که به طور مرتب هروئین مصرف می‌کنند، سندرم تحمل به سرعت تشکیل می‌شود، و آن‌ها علائم شدید پرهیز را تجربه می‌کنند که حدود ۶ ساعت بعد از تزریق هروئین آغاز می‌شود.
مواد خانواده‌ی تریاک کار خود را با کند کردن (دیررس کردن) دستگاه عصبی مرکزی انجام می‌دهند. هر یک از این مواد به مناطق گیرنده در مغز، که معمولا آندروفین‌ها را دریافت می‌کنند، می چسبد و آن‌ها را تحریک می‌کند تا آندروفین بیشتری تولید کنند. اندروفین^[۵۰] نوعی مسکن طبیعی است که از لحاظ ساختمان مولکولی جزء خانوده‌ی تریاک‌ها است و ترشح آن باعث از بین رفتن درد، کاهش استرس، و ایحاد احساس لذت و سرخوشی می‌شود.
شیوع مصرف: تخمین زده می‌شود که در کل دنیا ۵/۱۳ ملیون نفر از مواد خانواده‌ی تریاک استفاده می‌کنند، و ۲/۹ درصد از این افراد به هروئین روی می آورند. در سال ۱۹۹۶، شیوع این ماده در آمریکا یک درصد بود. نظرسنجی در ۱۹۹۷ نشان داد که دو درصد دانش آموزان دبیرستانی هروئین مصرف کرده اند، و ۱۰ درصد نیز اعلام کرده اند که از مواد مشابه استفاده کرده اند. در سال ۲۰۰۰، یک درصد۱۶ تا ۲۹ ساله‌های بریتانیایی اعتراف کردند که سال گذشته هروئین مصرف کرده اند. در سال‌های ۱۹۹۰، تعداد مصرف کنندگان هروئین در بریتانیا، هر چهار سال، دو برابر می شد. طبق یک تحقیق جدیدتر (SAMSHA,2010)، ۳/ درصد افراد ۱۲ ساله و بالاتر، در آمریکا، در طول یک ماه قبل از نظرسنجی، هروئین مصرف کرده بودند، و ۷/ درصد افراد بزرگسال درمرحله‌ای از زندگی خود سوء مصرف مواد تریاک داشته یا به آن‌ها معتاد بوده اند. شیوع اعتیاد با افزایش سن کاهش می‌یابد، و به گزارش DSM-V، نسبت مردان به زنان، برای هروئین ۳ به ۱، و برای سایر مواد، ۵/۱ به ۱ است. در کل، اختلال مصرف اوپیود در مردان ۴۶/ درصد و در زنان ۲۶/ درصد است.