۱-۴-۲ نوجوانی

نوجوانان باید شایستگی­ها و ارزیابی­های تازه­ای را از توانایی‌های خود پرورش دهند. بندورا خاطر­نشان کرد که موفقیت در این مرحله ‌معمولا به سطح احساس کارایی پرورش­یافته در سال­های کودکی بستگی دارد. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۴-۳ بزرگسالی

بندورا بزرگسالی را به دو دوره جوانی و میان­سالی تقسیم کرد. دوره جوانی سازگاری­هیی مانند ازدواج، پدر و مادری و ارتقای شغلی را در بر دارد. برای پیامد­های موفقیت­آمیز این تجربیات، احساس کارایی بالا ضرورت دارد.افرادی که از لحاظ احساس کارایی پایین هستند نمی ­توانند به نحو شایسته­ای ‌به این موقعیت­ها بپردازند و احتمالاً در سازگار شدن شکست می­خورند. تحقیقات نشان می­ دهند زنانی که ‌در مورد مهارت­ های فرزند­پروری خود احساس کارایی بالایی دارند، این احساس را در فرزندان خود تقویت ‌می‌کنند. زنانی که معتقدند مادران خوبی هستند در مقایسه با زنانی که احساس کارایی پایینی دارند، در نقش خود به عنوان مادر کمتر در معرض نومیدی و فشار هیجانی قار دارند. پژوهش دیگری نشان داد مادرانی که احساس کارایی بالایی دارند و خارج از خانه کار ‌می‌کنند در مقایسه با مادرانی که احساس کارایی پایینی دارند، فشار جسمانی و هیجانی به مراتب کمتری را از تعارض­های کار – خانواده تجربه ‌می‌کنند(بندورا، ۱۹۹۵).

دوره میان­سالی نیز هنگامی که افراد مشاغل و زندگی خانوادگی و اجتماعی خود را ارزیابی مجدد ‌می‌کنند، استرس­زاست. هنگامی که با نقطه ضعف­ها و تجدید نظر در هدف­های خود روبرو می­شویم، باید مهارت­ های خویش را ارزیابی مجدد کرده و امکانات تازه­ای را برای تقویت کردن احساس کارایی خود پیدا کنیم. (همان منبع).

۱-۴-۴ پیری

ارزیابی مجدد احساس کارایی در دوران پیری دشوار است. پایین بودن احساس کارایی می ­تواند بر عملکرد جسمی و ذهنی به صورت نوعی پیشگویی معطوف به مقصود تأثیر بیش­تری بگذارد. احساس کارایی جسمی پایین می ­تواند به خستگی و محدود شدن فعالیت‌ها­ی جسمانی منجر شود. اگر دیگر معتقد نباشیم که می­توانیم کارهایی را انجام دهیم که قبلا از انجام دادن آن ها لذت می­بردیم، در این صورت امکان دارد حتی سعی هم نکنیم. از نظر بندورا، احساس کارایی عامل مهمی در تعیین کردن موفقیت یا شکست در طول عمر است. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

درنظریه شناختی- اجتماعی، خودکارآمدی، ارزیابی فرد از توانایی خود در انجام یک تکلیف است. بندورا به تدریج اهمیت ادراک فرد از خود کارآمدی به عنوان میانجی شناختی عمل انسان تأکید کرد. وقتی انسان در حال بررسی عمل است و یا اینکه به آن مشغول است، قضاوتهایی نیز از توانایی خود در انجام دادن وظایف گوناگون و شرایط آن ها به عمل میآورد. این قضاوتها ممکن است در سطوح مختلفی انجام گیرد:­

تفکر: «این همان چیزیست که من باید انجام دهم و توانایی آن را هم دارم» یا برعکس «هرگز نمی­توانم این کار را انجام دهم و نگرانم که مردم درباره من چه فکر خواهند کرد؟»

هیجان: برانگیختگی ‌و شادی در مقابل افسردگی و اضطراب(خود تهییجی).

عمل: التزام بیشتر در مقابل بازداری و بی­حرکتی(خودباوری و خودتنظیمی)، (کدیور، ۱۳۸۶).

هر فرد، معیارها وهدفهایی برای خود تعیین می­ کند که طولانی مدت یا کوتاه مدت و سهل الوصول است. همچنین ‌در مورد توانایی انجام دادن تکالیف لازم برای دستیابی ‌به این هدفها نیز قضاوت می­ کند. اگر چه انسان تحت تأثیر موقعیت‌ها قرار دارد، به دلیل تعیین هدف برای خود ‌و قضاوت درباره خودکارآمدی وخودسنجی، موجودی فعال است. ادراک خودکارآمدی با مفاهیم منبع کنترل یا انتظار نتیجه فرق دارد. ممکن است فردی بر این باور باشد که عملکرد خوب، منجر به نتیجه دلخواه می­ شود؛ مگر این­که اگر به خود بگوید، اگر خوب امتحان بدهم حتما نمره خوبی می­گیرم( عامل کنترل) ولی ممکن است بر این باور نباشد که اطلاعات یا مهارت مورد نیاز برای خوب امتحان دادن را دارد (خودکارآمدی). بنابر­این، خودکارآمدی، قضاوت ‌در مورد اطمینان از توانایی­­های خود برای انجام دادن موفقیت آمیز یک تکلیف است. خودکارآمدی ادراک شده دانش ­آموزان در برانگیختکی آن ها تأثیر دارد. دانش ­آموزان احساس خودکارآمدی بالا در مقایسه­ با دانش­آموزانی با کارآمدی پایین، تکالیف مشکل را با احتمال بیشتری انتخاب ‌می‌کنند، تلاش بیشتری دارند، مدت زمان بیشتری صرف تکالیف ‌می‌کنند، راهبردهای فراشناختی مناسبی برای آن تکلیف به کار می­ گیرند و در انجام دادن تکالیف فعالانه درگیر می­شوند. (کدیور، ۱۳۸۶).

تحقیقات نشان می­دهد که عقاید خودکارآمدی، پیشرفت را تحت تأثیر قرار می­دهد.مشاهده­ یک الگوی همسان که تکلیفی را به خوبی و با موفقیت انجام دهد، می ­تواند احساس کارآمدی را در مشاهده­گر افزایش دهد. مثلا اگر دانش­آموزی با پیشرفت پایین، دانش ­آموز هم­سطح خودش را مشاهده کند که مسأله ریاضی را با موفقیت پای تخته حل می­ کند، او نیز ‌به این اعتقاد می­رسد که می ­تواند آن مسأله را یاد بگیرد. اگر این فرد چگونگی فرایند یادگیری خود را برای دوستانش توصیف کند، به دلیل شناخت فرایند یادگیری، تأثیر­گذاری او به عنوان الگو افزایش می­یابد.استفاده از دانش ­آموزان دارای فرهنگ­های متفاوت به عنوان الگو، روشی مؤثر برای افزایش و ارتقای سطح کلاس و درک شایستگی­های دیگران است. در این مورد، ‌می‌توان از فیلم­های مناسب نیز استفاده کرد.(کدیور، ۱۳۸۶).

۱-۵ منابع ارزیابی­های خودکارآمدی:

بندورا معتقد است ارزیابی­های خودکارآمدی بر چها منبع اطلاعات استوار هستند.

۱-اساسی­ترین منبع آگاهی، عملکرد واقعی^[۳۸] است. اگر ما به طور مکرر در انجام وظایف خود موفق شویم، حس کار آمدی ما افزایش میابد . اگر به طور متوالی شکست بخوریم، حس کارآمدی ما کاهش میابد. به محض آنکه در یک زمینه، احساس خودکارآمدی زیادی بکنیم، با شکست­های موقت، مشکل چندانی برایمان پیش نمی­آید. در این صورت احتمال زیادی دارد که شکست­های خود را به فقدان تلاش یا تدبیر ضعیف نسبت دهیم و دوباره تلاش کنیم، واگر موفق شویم،احساس کارآمدی ما حتی از گذشته هم بیشتر می­ شود. (خویی­نژاد، ۱۳۹۰).

۲-ارزیابی­های خود کارآمدی، همچنین تحت تأثیر تجربه ­های جانشینی^[۳۹] است. اگر ما ببینیم که دیگران در انجام کاری موفق هستند، پیش خود استنباط خواهیم کرد که ما نیز می­توانیم آن کار را انجام دهیم. این مسئله نیز هنگامی حقیقت دارد که ما معتقد باشیم میزان توانایی دیگران، تقریباً مشابه توانایی خود ماست. (خویی­نژاد، ۱۳۹۰).

۳- متغیر دیگر ترغیب کلامی ^[۴۰] یا صحبت­های انرژی زاست. هنگامی که کسی ما را متقاعد می­سازد که ما می­توانیم کاری را انجام دهیم، معمولاّّّّّّّّّ آن را بهتر انجام خواهیم داد . البته صحبت­ها­ی انرژی زا به هنگام انجام تکالیفی که برای مابسیار دشوار است، نمی­تواند در ما توانایی ایجاد کند.امم به دلیل اینکه اغلب موفقیت­ها، عمدتاًّ به سعی و تلاش ما بستگی دارد تا توانایی ذاتی­مان، تشویق بیرونی تا حد زیادی می ­تواند به ما کمک کند. (همان منبع).