در اغلب نقاط ایران زارع متصرف زمین به حکم عرف و عادت از بعضی از حقوق تصرف بهره مند است. این حقوق عموما به نام حق ریشه و یا در اصطلاح محلی در آذربایجان جور در بعضی از نقاط اطراف تهران قراپشک در مازندران حق تبر تراشی و کارافه و یا در نقاط مختلف به اسامی مختلفی مثل : حق زارعانه ، حق سرقفلی زراعت، حق نسق، حق آبادانی، حق بنه، حق آب و گل، حق تصرف، حق کسب و پیشه زراعی و…….نامیده می شود. این حق زارعانه مشابه همان حق کسب و پیشه است که در تجارت به کار می رود. [۳۹]
بند دوم :عوامل مؤثر در ارزیابی حق ریشه کشاورزی
فرمول تعریف شده ای برای ارزیابی حق ریشه نداریم و اصولا به نظر نمی رسد ارزیابی حق ریشه فرمول پذیر باشد. تعیین و پرداخت حق ریشه بیشتر از طریق توافق بین زارع و مالک و کسب رضایت از زارع صورت می‌گیرد ولی در صورتی که کار به قضاوت و محکمه کشیده شود، کارشناسان با در نظر گرفتن عوامل متعددی که اهم آن شامل موارد ذیل است نسبت به تعیین حق ریشه اقدام می نمایند :
-مدت زمان و دوران تصرف ملک توسط زارع یا زمان زراعت و غرس درخت و غیره
ـ کیفیت و چگونگی آبادانی و اقدامات عمرانی زارع در زمین کشاورزی
– نحوه تقسیم عرفی محصول بین مالک و زارع در دوران تصرف
– کیفیت و کمیت به کارگیری عواملی نظیر بذر، کود، وجین، آبیاری و برداشت و سهم هر کدام اعم از متصرف یا مالک
– توجه به حقوق ناشی از قوانین نظیر اصلاحات اراضی، کشت موقت، تصرف و غیره
– کمیت و کیفیت سرمایه گذاری کشاورز یا متصرف یا مستاجر در محل کار نظیر، تسطیح، خاک برداری، حفر چاه و غیره و هزینه های انجام خدمات مربوط
– اجاره سالیانه املاک و عرف اجارات در منطقه
– عواملی که با توجه به عرف و عادت و قرارداد طرفین باید مورد توجه قرار گیرد
– مدیریت و سهم مالک در اداره کردن ملک کشاورزی و مزرعه
– بررسی در سوابق وجود یا عدم وجود توافقات گذشته بین مالک و زارع
– نقش زارع در حفاظت و نگهداری ملک از تعرضات در طول دوران گذشته و حضور زارع در ملک
– موقعیت مکانی ملک و اهمیت منطقه از نظر تولیدات کشاورزی
– وضعیت و موقعیت ملک در زمان حاضر با توجه به تحولات سریع سال‌های اخیر در امور مربوط به ارزش املاک کشاورزی
– نحوه حضور و یا عدم حضور مالک در دوران تصرف ملک توسط زارع و توجه به سایر عوامل مؤثر حسب مورد
با توجه به نکات یاد شده و بر اساس تجربیاتی که وجود دارد میزان حق ریشه ای که کارشناسان برای زارع در پرونده های مختلف حسب مورد و با توجه به عوامل فوق الذکر تعیین می‌کنند بین حداقل ۲۰ درصد و حداکثر ۵۰ درصد از ارزش روز زمین می‌باشد و بر حسب اینکه چه میزان از عوامل فوق در تعیین حق ریشه دخیل بوده اند میزان حق ریشه نوسان دارد . [۴۰]
از نظر قانون و عرف این حق برای صاحبان آن به رسمیت شناخته شده و ضمن اینکه مورد حمایت قوانین جاری کشور می‌باشد، قابل به ارث رسیدن به ورثه نیز می‌باشد زارعی که صاحب حق ریشه است در زمانی که به هردلیل ملک را ترک می کند، باید به حق خود برسد. مثلا اگر مالک اقدام به فروش ملک خود نموده و یا اگر ملک باید برای اجرای طرح های دولتی توسط دولت تملک شود و یا به هر دلیل دیگر حق ریشه زارع باید ارزیابی شده و به زارع صاحب حق پرداخت گردد. میزان حق ریشه در صورت عدم توافق بین مالک و زارع، توسط خبرگان یا کارشناسان ارزیابی و تعیین می شود .
بند سوم : تعیین حق ریشه و احیا و امتیاز صاحبان نسق زراعی و غارسین و متصرفین قانونی
حقوق زارعانه همان حق کسب و پیشه درتجارت است در گذشته صلاحیت جدیدی در رشته کشاورزی و منابع طبیعی به تصویب شورای کارشناسی و هیات مدیره کانون کارشناسان رسمی دادگستری به شرح زیر رسید:
«مجموعه حق زارعانه و حق تصرف که می‌توانیم تحت عنوان حق کسب و پیشه کشاورزی بنامیم بستگی به عرف مناطق دارد ». این صلاحیت قبلا نیز وجود داشت، در قالب امور کشاورزی. مجموعه صلاحیت ذکر شده بالا تحت عنوان حقوق زارعانه مورد بحث قرار می‌گیرد. در اغلب نقاط ایران زارع متصرف زمین به حکم عرف و عادت از بعضی از حقوق تصرف بهره مند است. [۴۱] چنانچه در آذربایجان در اصطلاح محلی جور نامیده که بر نوعی از حق تقدم دلالت دارد که زارع در صورتی که زمین مالک را احیا و چندین سال زراعت کند، می‌تواند از آن برخوردار باشد. این حق بیشتر در اثر کار زراعت و یا باغداری ایجاد می شود. در بعضی از نقاط اطراف تهران این حق به نام قراپشک نامیده می شود. در مازندران به نام حق تبرتراشی و حق کارافه نامیده می شود. ساختمان‌های روستایی و سایر اعیان مطابق قانون ثبت قابل ثبت است و در بعضی اسناد ثبتی سند عرصه و اعیان جداگانه و متعلق به دو نفر است.
غارسین به شکل خاص آن در اصطهبانات فارس، در مورد درختان انجیر، که به صورت دیم وجود دارد، پیوند کننده، مالک آن حقوق زارعانه قابل فروش بوده و از طریق ارث منتقل می شود . صاحب اصلی آن در صورتی که نتواند شخصا بهره برداری نماید، می‌تواند از طریق کارگر کشاورزی و یا اجاره به دیگری از زمین استفاده نماید. [۴۲]
این حق زارعانه را می توان مشابه همان حق کسب و پیشه در املاک تجاری دانست که به عنوان حقی است که به زارعی که سالها نیرو و توان خود را صرف احیا و عمران و زراعت در زمینی کرده‌است تعلق می‌گیرد ، معیار محاسبه آن را نیز باید با الهام از مبنای پرداخت حق کسب و پیشه ، اعتبار و ارزشی دانست که زارع برای زمین ایجاد کرده‌است . حق ریشه، حق آب و گل، حق نسق زراعی و امثالهم در شهرها و روستاهای ایران به نامهای متفاوت ذکر و تابع عرف و عادت محل است.
بعضی از محصولات کشاورزی پس از کشت، چندین سال قابل بهره برداری است مثل یونجه، نعناع و امثالهم، درختان مثمر و غیر مثمر. در این صورت کشت کننده در صورتی که به عناوین مختلف مجبور به ترک زمین شود، باید حق ریشه او پرداخت شود یا در مورد درختان غرس شده که در صورت ترک اجباری باید حقوق آن پرداخت گردد و درمورد جمله متصرفین قانونی منظور مستاجرین اراضی کشاورزی – زارعین و مستاجرین اراضی موقوفه نیز می‌باشد. مسئله مهم در مورد تصرف قانونی، در اراضی کشاورزی و مبادله زمین و واگذاری آن به صورت کتبی یا شفاهی می‌باشد و به صرف نداشتن اجاره نامه کتبی حق باطل نمی شود و عرف و عادت محل در منازعات کشاورزی به عنوان مستند مورد توجه قرار می‌گیرد. در قوانین مختلف، درمورد اراضی کشاورزی، به مسأله عرف محل جنبه قانونی داده شده است و همکاران محترم درمورد رعایت عرف و عادت محل به عنوان قانون عرفی باید توجه لازم را مبذول فرمایند. حق نسق و ریشه و اعیان در قوانین مختلف آمده است که تعدادی از آن ها ذکر می شود.
مستندات: در لایحه قانونی اصلاح لایحه واگذاری و احیاء اراضی در حکومت جمهوری اسلامی ایران مصوب ۲۵/۶/۵۸ نسق به شرح زیر:
