بحران عبارت است از ایجاد تنگناها و اختلال اساسی در یک سیستم یا مجموعه است؛ به نحوی که حرکت آن سیستم متوقف یا دچار تزلزل میگردد و از حالت عادی خارج شود. در هر سیستمی، عوامل متغیر تشکیل دهنده آن باید در حدود و قلمرو معینی نگهداری و محافظت شود. در غیر این صورت، حالت تعادل سیستم به هم میخورد تا جایی که امکان فروپاشی و محو کامل و جایگزینی سیستم دیگری به جای آن، وجود پیدا می کند. چارچوب فکری یک بحران وضعیتی است که نظم سیستم اصلی یا سیستمهای فرعی را مختل می کند و پایداری آن را به هم میزند (کاظم:۴۳۵:۱۳۶۶)
ایگارد مورن معتقد است یک بحران چهار ویژگی دارد: «۱- یک یا چند اختلال ایجاد می شود به نحوی که نظام دیگر قادر به ارائه راه حل برای مسائلی که تا پیش از این به حل آنها قادر بوده نباشد. ۲- افزایش
بینظمیها و نوسانها که نظام دیگر موفق به مهار آن نباشد. ۳- سخت شدن نظام به نحوی که قادر به انطباق خود با تحرکات پیرامون خود نمی شود ۴- آغاز فعالیتهای پژوهشی به منظور یافتن راه حلهایی برای خروج از بحران.» (گسن: ۱۳۷۷: ۲۳).
البته منشأ بحران ممکن است متفاوت باشد؛ چنانچه نتیجه آن نیز متفاوت است. علمای علوم اجتماعی بحران را به انواع مختلف تقسیم کرده اند. از نظر منشأ بحران ممکن است ناشی از رشد یا توسعه جوامع نوپا و در حال پیشرفت و یا ناشی از تحولی که در جوامع رشد یافته ایجاد می شود باشد که نوع اخیر ممکن است ناشی از پیشرفت و ترقی و یا زوال و افول باشد. معیار اساسی این تفکیک باید در خصیصه پدیده مخل که پدید آورنده بحران است جستجو شود. زمانی با بحران ترقی روبرو هستیم که بحران در جهت استحکام، انسجام یا کارایی همه جانبه نظام متمایل باشد و بحران افول زمانی است که پدیده در انتظار یک انفجار، از هم گسیختگی، تلاشی یا فروپاشی باشد (گسن:۱۳۷۷: ۲۸۷ – ۲۸۶).
بحران از نظر نتیجه، ممکن است شدید و یا عادی باشد. بحران شدید منجر به یک حرکت بیرونی و فرافکنی میگردد که در بحرانهای اجتماعی، به کودتا و انقلاب و جنگ و شورش منجر می شود. بحران عادی منجر به یک حرکت درونی و فروفکنی میگردد و پدید آمدن بن بست، عدم کارایی و اختلال در نهادهای مربوط، سرانجام سبب تحول و دگرگونی در سیستم یا نظام بحران زده می شود (کاظمی، ۱۳۶۶: ۴۳۵-۴۳۳).
از نظر ساختار بحران ممکن است مقطعی و یا مزمن باشد. در بحران مقطعی، نابسامانی سیستم مقطعی و زودگذر است و در بحران مزمن نابسامانی سیستم، طولانی و مداوم است و برای مقابله با آن، به یک برنامه دقیق کارآمد و درازمدت نیاز است.
از نظر موضوع، بحران ممکن است، در موضوعهای مختلف نمایان شود. بحران سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سایر انواع بحرانها که هر کدام از اینها، ممکن است در تقسیم بندیهای قبلی جایگاه ویژهای داشته باشند به نظر میرسد با توجه به تعریف بحران دست نیافتن یک سیستم یا نظام، به اهداف است و با عنایت به اهداف قوه قضائیه که در اصل ۱۵۶ ق.ا آمده است، بررسی عملکرد قوه قضائیه در زمینه تحقق عدالت کیفری نشان میدهد که با بحران رو به رو است. اگر مردم یک جامعه به اجرای عدالت توسط دستگاه قضائی اعتقاد نداشته باشند؛ بحران در سیستم قضائی محقق شده است. آنچه قوه قضائیه در زمینه تحقق عدالت کیفری با آن روبه رو است؛ بحران ناشی از رشد و توسعه از نوع افول ولی مزمن است. به این معنا که عدم توجه به نیازهای حاصل از رشد و توسعه اجتماعی، در سالهای اخیر و عدم تحول در قوه قضائیه به تناسب رشد و توسعه یاد شده باعث گردیده است تا در این مقطع، قوه قضائیه در زمینه تحقق یکی از اهداف اساسی خود، یعنی اجرای عدالت کیفری، با بحران رو به رو شود؛ البته بحرانی که روبه رو شدن با آن نیازمند راه کار اساسی و تحول بنیادی در اداره این قوه است. این بحران، در تمام موضوعهای قضائی، پدیدار گشته است اما در حوزه حقوق کیفری و آنچه قوه قضائیه به عنوان ضمانت اجرای هنجارهای مقبول خود شناخته است نمایان تر است.
توجه به آمار ارتکاب جرائم و تعداد زندانیان و نیز کیفیت آرای صادره از محاکم، گویای وضعیت بحران زده قوه قضائیه در حوزه عدالت کیفری است. بنا به اعلام مقامات رسمی در سال ۱۳۷۸، منکرات بیش از ۳۶۵ درصد افزایش یافته و روزانه ۵۰۰۰ کیلوگرم مواد مخدر در ایران مصرف می شود و میانگین سن فحشا از ۲۷ سال به ۲۰، کاهش یافته است (مجله اصلاح و تربیت، ۱۳۷۸: ۵۹). همچنین تعداد زندانیان از سال ۵۷ تا کنون، ۳۰ برابر شده است؛ در حالی که جمعیت ایران در این مدت دو برابر شده است (مرکز آمار ایران،۱۳۵۷-۱۳۵۵). تعداد ورودی زندانیان در سال ۵۸ در خوزستان ۱۰۶ نفر بوده است که در سال ۷۱ به ۲۱۸۷ نفر افزایش یافته است (مجله اصلاح و تربیت، ۲۷: ۱۳۷۶). حدود ۳۰۰ هزار نفر دانش آموز بزهکار در کشور وجود دارد ۱۴ هزار نفر از دانش آموزان در سطح کشور مواد مخدر مصرف می کند و در سال تحصیلی (۷۶-۷۵)، ۴۱ هزار نفر دانش آموز، والدین معتاد داشته اند که در سال تحصیلی (۷۸-۷۷) به ۹۸ هزار نفر رسیده است. در این سال، بیش از ۲۳۰۰ نفر از دانش آموزان، اقدام به خرید و فروش مواد مخدر کرده اند و ۲۱۴۵ نفر در خطر سوءاستفاده جنسی و اعتیاد قرار داشته اند. شروع به اعتیاد در دختران از سن ابتدائی و برای پسران در دوره دبیرستان، بیشتر است و در سال ۱۳۷۹، ۴۰۰ هزار نفر از دانش آموزان در معرض اعتیاد قرار گرفته‌اند (روزنامه بهار، ۹: ۱۳۷). بنابر یک گزارش آماری ظرف ده ماه (از فروردین تا دی ماه ۱۳۷۸) جرائم جوانان و نوجوانان (۱۸-۱۲ ساله) به این شرح بوده است: «سرقت ۱۰۸۰ مورد؛ امور خلاف ۱۶۰، لواط ۹۱؛ رابطه نامشروع ۱۴۳؛ ضرب و جرح ۷۱۸؛ نگهداری مواد مخدر ۳۹؛ خرید و فروش مواد مخدر ۳؛ خرید و فروش بلیطهای جعلی ۱۵؛ قاتل غیرعمد ۱۰؛ رانندگی بدون گواهینامه ۲۷۰؛ چاقوکشی ۲۰؛ نزاع ۸۱؛ مظنون به سرقت ۱۱؛ زنای غیرمحصنه ۹؛ فرار از خانه ۲۰ مورد» (مجله امنیت، ۱۰-۹).
بر اساس آمار دیگری جمع پرونده های مختومه در محاکم عمومی در زمینه جرایم مختلف در سالهای ۱۳۷۴-۱۳۷۳ به شرح زیر افزایش پیدا کرده‌است (مجله حقوق و اجتماع، ۱).
موضوع سال ۱۳۷۳ سال ۱۳۷۴
قتل عمد ۶۵۷ ۲۹۴۷
قتل غیرعمد ۴۸۶۵ ۱۷۸۴۸
ایراد ضرب و جرح ۴۰۹۸۴ ۲۳۲۷۸۱
تخریب ۸۶۰۵ ۴۴۵۴۴
اعمال منافی عفت ۱۱۰۱۵ ۵۱۷۳۵
اختلاس، ارتشا و جعل ۱۴۳۳۴ ۸۴۳۵۱
سرقت ۲۳۱۷۰ ۱۳۸۶۳۹
تصرف عدوانی و مزاحمت ۱۹۴۶۵ ۹۳۱۶۲
صدور چک بلامحل ۵۲۴۷۴ ۲۶۸۸۱۳
شرب خمر ۶۰۰۶ ۱۶۴۷۶
رانندگی بدون گواهینامه ۱۶۱۵۴ ۹۲۳۶۰
تخلفات راهنمایی و رانندگی ۱۰۰۸۴ ۱۸۵۹۵۲
امور خلافی ۱۴۶۷۵ ۸۴۶۶۴
قذف ۱۴۲۹ ۲۵۷۸
جرائم اطفال ۷۲۱۰ ۲۸۹۲
